Zarzucano mu tzw. personalistyczne pojmowanie dziejów, sprzeczne z odgórnie narzuconą i obowiązującą wówczas historiozofią marksistowską.

Inne popularne dzieła Jasienicy to Słowiański rodowód – zbiór reportaży archeologicznych (książka ta to nieco zmieniona wersja książki Świt słowiańskiego jutra), Trzej kronikarze – rozważania o Polsce średniowiecznej na podstawie fragmentów kronik Thietmara, Galla Anonima i Wincentego Kadłubka, Dwie drogi – refleksje o powstaniu styczniowym (książka ta to nieco zmieniona wersja książki Biały front), Ostatnia z rodu – dzieło poświęcone Annie Jagiellonce. Pisarz był również autorem książek reportażowych takich jak Kraj nad Jangcy, Wisła pożegna zaścianek. Nie pisał on wyłącznie o historii, zajmował się archeologią (Archeologia na wyrywki, Słowiański rodowód), nauką i techniką (Opowieści o żywej materii, Zakotwiczeni), jednak w niemalże każdej jego książce obecne są liczne refleksje nad przeszłością.

Ostatnią ukończoną książką Pawła Jasienicy są Rozważania o wojnie domowej – esej o kontrrewolucji w Wandei. Ostatnią książką, którą pisarz pisał, ale jej nie ukończył, jest Pamiętnik. Jasienica nie mógł w zgodzie ze sobą napisać i wydać książki o historii najnowszej, ponieważ albo musiałby w takiej książce przedstawić poglądy zgodne z obowiązującą ideologią, albo książka taka nie zostałaby dopuszczona do druku. Z tego też powodu zawarte w Dwóch drogach refleksje o powstaniu styczniowym są ostatnim fragmentem dziejów, jakim Jasienica zajął się na kartach swych książek.

Jasienica był zwolennikiem (w przeciwieństwie do np. Lwa Tołstoja) poglądu, że na kształt historii mogą wpływać pojedyncze jednostki, skupiał się przy tym głównie na działaniach władzy centralnej. Gwałtownie zwalczał tezy o charakterze narodowym i teorię o anarchizmie polskiej szlachty, uznając ją za „łatwiutką i zwalniającą od myślenia”. Uważał Piastów za okrutników, cenił jednak ich za dążenia do scalenia państwa i stworzenie polskiej myśli politycznej. Jagiellonowie zaś byli dynastią stosunkowo łagodną i wprowadzili Polskę w krąg wyższej kultury umysłowej, zmarnowali jednak (zwłaszcza ostatni dwaj) koniunkturę polityczną. Rządy Wazów zostały przedstawione jako katastrofalne w skutkach „przestępstwo polityczne”. Poglądy Jasienicy wywoływały gorące spory wśród historyków. Jego książki cieszą się jednak wielką popularnością (także w okresie PRL).

Paweł Jasienica urodził się w 1909 w Symbirsku nad Wołgą. Dziadek pisarza, Ludwik Beynar, był uczestnikiem powstania styczniowego, po upadku którego wyemigrował do Francji. W Tuluzie zawarł związek małżeński z pochodzącą z Hiszpanii Joanną Adelą Feugas. Ich synem był Mikołaj Beynar, z zawodu agronom i muzyk, ojciec Lecha Beynara – Pawła Jasienicy. Ojciec matki pisarza, Heleny Maliszewskiej, Wiktor Maliszewski, urodzony w Nantes, był synem powstańca z powstania listopadowego. Obie rodziny w latach 70. XIX wieku przeniosły się na teren Rosji.

Jasienica pozostał z rodziną w Rosji do roku 1920, choć już w 1914 wyruszyli w drogę do Polski. Początkowo zamieszkali w okolicach Białej Cerkwi i Humania, następnie w Kijowie, Warszawie i ostatecznie na Wileńszczyźnie. W Wilnie skończył gimnazjum, a następnie historię na Uniwersytecie Stefana Batorego. Należał do młodzieży aktywnej społecznie w Klubie Intelektualistów oraz w Akademickim Klubie Włóczęgów. Używał wtedy przydomku Bachus. W latach 1928-32 był nauczycielem historii w Grodnie; pracował też jako spiker w Polskim Radiu Wilno. Zadebiutował w 1935 roku książką Zygmunt August na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa. Przed wojną pracował w Słowie Wileńskim, gdy redaktorem był sławny pisarz Stanisław Cat – Mackiewicz, uważany za masona, co dało pretekst w okresie PRL do oskarżania Jasienicy o sympatię i przynależność do masonerii.

W czasie II wojny światowej był oficerem Armii Krajowej (m.in. w sztabie Wileńskiego Okręgu Armii Krajowej). W sierpniu 1944 roku jego oddział, dowodzony przez pułkownika Macieja Kalenkiewicza ps. Kotwicz, stoczył bitwę z Armią Czerwoną. Oddział został rozbity, a sam Jasienica dostał się do niewoli i był przesłuchiwany przez NKWD. Wcielono go następnie do jednostki LWP w Dojlidach, z której zdezerterował. Od jesieni 1944 po dezercji z LWP służył w 5 Wileńskiej Brygadzie AK, gdzie był od lipca 1945 adiutantem dowódcy brygady Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”. Ranny w nocy z 8 na 9 lipca 1945, opuścił brygadę i uniknął losu większości jej oficerów skazanych na karę śmierci. Schronienie znalazł we wsi Jasienica, u proboszcza, Stanisława Falkowskiego, który ukrywał go do czasu wygojenia się rany.

Po wojnie przedostał się do Krakowa i w 1946 r. zadebiutował na łamach Tygodnika Powszechnego i został jego współredaktorem. Przyjął wtedy pseudonim Paweł Jasienica, by nie narażać żony, która ówcześnie znajdowała się w Wilnie, pod okupacją radziecką, gdzie formalnie miała status wdowy.

2 lipca 1948 roku, podczas akcji likwidacji grupy wileńskiej został aresztowany przez komunistyczny Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Wolność odzyskał dzięki interwencji Bolesława Piaseckiego. Wstąpił do Stowarzyszenia „Pax”, z ramienia którego w 1950 roku zarządzał stowarzyszeniem Caritas. Od grudnia 1959 jeden z wiceprezesów Związku Literatów Polskich. Był działaczem i ostatnim prezesem Klubu Krzywego Koła (1962). Publikował m.in na łamach tygodnika Świat.

W marcu 1964 Jasienica wspólnie z 33 polskimi intelektualistami, wśród których byli Melchior Wańkowicz, Stanisław Cat – Mackiewicz i Jerzy Turowicz, podpisał oficjalny protest – List 34 – skierowany do premiera Cyrankiewicza w związku z zaostrzeniem cenzury prasowej. Reakcją na to wystąpienie było znaczące nasilenie inwigilacji niepokornego autora. W połowie lat 60. donosiło na niego co najmniej trzydziestu agentów. Prześladowano go za sprzeciwianie się cenzurze i aktywną działalność w opozycji liberalno – demokratycznej. Brał udział w protestach przeciw zdjęciu z afisza Dziadów. Poparł otwarcie protest młodzieży akademickiej w 1968 roku, co doprowadziło do zakazu publikacji jego prac w latach 1968-1970 i usunięcia go ze Związku Literatów Polskich. Władysław Gomułka w roku 1968 publicznie pomówił Jasienicę o współpracę z aparatem władzy, mówiąc że „Śledztwo przeciwko Jasienicy zostało umorzone z powodów, które są mu znane. Został on zwolniony z więzienia.” Pomówienie to Jasienica odebrał bardzo ciężko i stanowiło ono dla niego problem aż do śmierci.

W materiałach operacyjnych Służby Bezpieczeństwa dotyczących Pawła Jasienicy, jako jedną z jego słabości wymieniano kobiety. Z ujawnionych w roku 2002 akt IPN wynika, że około roku 1965 wśród donoszących na niego osób pojawiła się agentka o pseudonimie „Ewa” − Nena Zofia Darowska (primo voto O’Bretenny − pierwszego męża, Irlandczyka, poznała w obozie w Niemczech). Miała wówczas 40 lat, była młodsza od pisarza o 15 lat i pracowała w dziekanacie jednej z warszawskich uczelni. Atrakcyjnej tajnej współpracownicy, przy wydatnej pomocy SB, udało się stopniowo zbliżyć do pisarza przygnębionego niespodziewaną śmiercią żony w 1965 roku. Z upływem czasu „Ewa” zdobyła sympatię i zaufanie Jasienicy, a w końcu i serce − pobrali się w grudniu 1969 roku. Był to ewenement, bowiem nigdy wcześniej nie doszło do ślubu agentki z inwigilowanym. Przełożonych z SB zapewniła, że wejście w stosunek małżeński nie zmieni jej lojalnej postawy. Zachowane dokumenty potwierdzają to. Po ślubie kobieta zmieniła pseudonim na „Max” i dalej gorliwie donosiła na męża. Raporty pisała w toalecie, a następnie funkcjonariusz prowadzący odbierał je jako jej dobry znajomy, który przyszedł pożyczyć książki.

19 sierpnia 1970 roku, osiem miesięcy po ślubie, wyczerpany pisarz zmarł na raka płuc. Po jego śmierci Zofia Beynar kontynuowała współpracę z SB. Zmarła w 1997 roku.

Ostatnie wydania dzieł Jasienicy ukazały się w 1999 roku. Po ujawnieniu w 2002 roku w archiwach Instytutu Pamięci Narodowej faktu współpracy, jedyna córka pisarza, Ewa Beynar – Czeczott, odmówiła zgody na kolejne wznowienia i złożyła do sądu wniosek o odebranie praw spadkowych (w tym autorskich praw majątkowych) synowi agentki z pierwszego małżeństwa, Markowi O’Breteny, jako powód podając, że matka, po której je odziedziczył, była ona niegodna dziedziczenia, gdyż działała na szkodę męża. Do czasu zakończenia sporu dzieła Jasienicy miały być niewydawane. 28 grudnia 2006 sąd przyznał wyłączność praw autorskich córce pisarza; pasierb Jasienicy miał otrzymać księgozbiór ojczyma. To otworzyło drogę do wznowienia dzieł Jasienicy. W latach 2007-2009 Wydawnictwo Prószyński i S-ka opublikowało cykl „Jasienica. Powrót” złożony z 17 tomów.

Ostatnie lata życia pisarza i jego małżeństwo z Zofią O’Bretenny stały się inspiracją dla twórców filmu Różyczka (2010).

Pseudonim Pawła Jasienicy miał, według niektórych źródeł, pochodzić od nazwy wsi, w której się w 1945 roku ukrywał, według innych (Kazimierz Koźniewski) – miał to być początek zdania „JA SIĘ NIC A nic nie boję”.

Pawła Jasienicę odznaczono Krzyżem Walecznych (w 1944 r.; zatwierdzono przez Ministerstwo Obrony Narodowej w 1967), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1956 r.), Krzyżem Armii Krajowej (24 lipca 1967 w Londynie), a także, pośmiertnie, Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski ( 3 maja 2007).

Źródło: Wikipedia.org