O książce:

100 książek – 100 fascynujących historii: jak władze totalitarnych państw, instytucje religijne i pruderyjna opinia publiczna zakazywały druku i czytania książek kwestionujących ich przekonania lub podważających ich autorytet. Od „Dekamerona” po „Zwrotnik Raka”, od „Cierpień młodego Wertera” po „Szatańskie wersety”, „Doktor Żywago”, „Rok 1984”, ale też „Oliver Twist” i „Pani Bovary” – trudno uwierzyć, że książki należące dziś do kanonu literatury światowej były kiedyś zakazane. Kompendium przybliża ich zawartość, opisuje historię ich cenzury i walki o wydanie. Pokazuje też, jak bezcelowe były zabiegi cenzorów wobec prawdy i siły płynącej z arcydzieł. Posłowie prof. Andrzeja Paczkowskiego przybliża dzieje cenzury w Polsce.

 

Tytuł: 100 zakazanych książek. Historia cenzury dzieł literatury światowej
Autorzy: Nicholas J. Karolides, Margaret Bald, Dawn B. Sova
Wydawca: Świat Książki
Tytuł oryginału: 100 banned books. Censorship histories of world literature
Rok wydania: 2004
ISBN: 83-7391-151-0
Liczba stron: 560
Tłumaczenie: z angielskiego przełożył Jarosław Mikos
Format książki: 150x210mm
Okładka: twarda
Kategoria: historia i teoria literatury

100 zakazanych książek. Historia cenzury dzieł literatury światowej
Nicholas J. Karolides, Margaret Bald, Dawn B. Sova
(fragment)

Paragraf 22 (Catch-22)
Autor: Joseph Heller
Czas i miejsce pierwszego wydania: 1961, Stany Zjednoczone
Wydawca: Simon & Schuster
Forma literacka: powieść

Omówienie

Paragraf 22 to satyryczna powieść osadzona w realiach II wojny światowej, przez krytyków literackich zaliczana do najwybitniejszych utworów tego gatunku. Bohaterem jest kapitan John Yossarian, bombardier z 256 eskadry amerykańskiego lotnictwa bojowego, który widząc śmierć kolejnych przyjaciół podczas akcji bojowych, pragnie uzyskać zwolnienie ze służby. Aby osiągnąć swój cel, zaczyna udawać obłęd, jednak jego wysiłki okazują się daremne z powodu paragrafu 22 regulaminu, który stwierdzał, że nikt, kto nie jest obłąkany, nie wziąłby dobrowolnie udziału w walce. A zatem każdy, kto pragnie uchylić się od służby, jest zdrowy psychicznie.

Akcja powieści rozgrywającej się na fikcyjnej śródziemnomorskiej wyspie Pianosa, z której eskadra Yossariana wykonuje regularne loty bombowe na terytorium południowej Francji i Włoch, obejmuje plastyczne opisy scen erotycznych i przemocy oraz zdecydowanego buntu wobec władzy. Yossarian kłamie, sabotuje wojskowe procedury i daje dowody zatrważającej nieodpowiedzialności. Przez kilka dni chodzi nago, nawet podczas ceremonii przyznawania wojskowego odznaczenia. Gdy przydzielono mu lekką służbę polegającą na cenzurowaniu listów pisanych przez żołnierzy, Yossarian zabawia się, zakreślając na czarno słowa wybrane na chybił trafił. Czasami do listów miłosnych dodaje podpis kapelana. Autor szczegółowo opisuje nieprzyjemną przygodę porucznika Orra, mieszkającego z Yossarianem w tym samym namiocie, który został pobity przez prostytutkę butem na wysokim obcasie. Czytelnik dowiaduje się, że oboje są nadzy, „a jej niewiarygodnie pełne piersi fruwały po całym korytarzu jak chorągwie łopoczące na wietrze, zaś potężne pośladki i uda podrygiwały niczym jakieś przerażające Eldorado” (s. 26). Inny bohater powieści zabija prostytutkę z burdelu w Wiecznym Mieście, ponieważ mogłaby zniszczyć jego reputację, gdyby opowiedziała jego kolegom o przebiegu ich spotkania. W całej powieści mężczyźni bez skrępowania zwracają się do siebie, używając słów son of the bitch (skurwysyn), prick (kutas) albo bastard (bękart). W pewnym momencie Yossarian traci panowanie nad sobą i wrzeszczy: „Ten cholerny, świński, pokraczny, pucołowaty, wyszczerzony, zębaty, zwariowany, skurwysyński kurdupel!” (s. 166).

Kobiety traktuje się w powieści na ogól stereotypowo, a mężczyźni mówią o nich: „dziwki”. Kobieta, „o jakiej śnił i marzył od miesięcy” i która „odpowiadała mu idealnie”, była „rozpustną, rubaszną, wulgarną, amoralną, podniecającą flądrą (…)” (s. 168), a poza tym „Interesowało ją wyłącznie łajdaczenie się” (s. 169). Jednocześnie Yossarian ma nadzieję, że „dziwka Nately’ego” znajdzie mu kobietę, która będzie miała taką samą ochotę na seks jak ona. W zakończeniu powieści, gdy Yossarian opuszcza bazę, uciekając do Szwecji, dowiadujemy się, że „za drzwiami stała zaczajona dziwka Nately’ego” (s. 489). Kobieta próbuje go zabić nożem, ale chybia.

Dzieje cenzury

Paragraf 22 znalazł się wśród książek, które odegrały istotną rolę w sporze zakończonym precedensowym orzeczeniem sądu, uznającym prawo ucznia do wiedzy. W 1972 roku rada szkolna w Stronsville w stanie Ohio, korzystając z przysługujących jej uprawnień w zakresie dobra podręczników, nie zgodziła się na zakup Paragrafu 22 oraz powieści Kurta Vonneguta God Bless You, Mr. Rosewater (Niech pana Bóg błogosławi panie Rosewater), mimo pozytywnych opinii nauczycieli. Rada postanowiła zabronić nauczycielom omawiania wymienionych książek na lekcjach języka angielskiego, twierdząc, że są „zupełnie chore” i „nadają się tylko do śmieci”. Poleciła także usunąć je z biblioteki oraz Cat’s Cradle (Kocią kołyskę) Vonneguta, a następnie „zniszczyć wszystkie egzemplarze zgodnie z istniejąca procedurą”.

Grupa uczniów wraz z rodzicami wytoczyła proces władzom okręgu szkolnego, kuratorowi oraz radzie edukacji, dowodząc, ze doszło do naruszenia ich praw wynikających z poprawek Pierwszej i Czternastej. Autorzy pozwu twierdzili także, że rada nie postąpiła zgodnie z obowiązującą procedurą i nie podała wystarczających powodów do usunięcia powieści z programu. W 1974 roku federalny sąd okręgowy północnego okręgu stanu Ohio postanowił; że rada nie naruszyła praw uczniów wynikających z Pierwszej Poprawki, ponieważ postąpiła zgodnie z prawem. Ustawodawstwo stanu Ohio przyznaje radom szkolnym prawo wyboru podręczników, a pozwana rada zorganizowała otwarte zebrania i zasięgnęła opinii nauczycieli, administracji oświatowej i obywateli przed podjęciem swojej decyzji. Sędzia oddalił skargę powodów dotyczącą usunięcia książki z biblioteki szkolnej.

W 1976 roku sprawę rozpatrywał federalny sąd apelacyjny VI okręgu, jednak doszedł do odmiennych konkluzji. Podtrzymał prawa rady szkolnej w zakresie doboru podręczników, jednak zdecydowanie odmówił jej prawa usuwania książek już zakupionych z biblioteki szkolnej.

Zasoby powszechnie dostępnej biblioteki szkolnej stanowią cenne wzbogacenie dyskusji toczących się na lekcjach. Jeśli któryś z nauczycieli języka angielskiego uznał powieść Jospeha Hellera Paragraf 22 za jedną z najważniejszych współczesnych powieści amerykańskich (a co najmniej jeden z nich tak rzeczywiście się wyraził), należy przypuszczać, że nikt nie będzie kwestionował nasuwającego się wniosku, że na gruncie gwarantowanej przez Pierwszą Poprawkę wolności nauczania ochronie podlega w tym przypadku zarówno jego prawo do wypowiadania takiej opinii w klasie, jak i prawo jego uczniów do wysłuchania takiej opinii, a następnie odnalezienia i przeczytania książki, przy czym w sposób oczywisty uczniowie napotkaliby istotne przeszkody w dążeniu do osiągnięcia tego ostatniego celu w sytuacji, gdy poszukiwana przez nich książka została usunięta z biblioteki szkolnej.

Sąd udzielił nagany radzie za wycofanie książek z biblioteki szkolnej. Wyrażając przekonanie, że „biblioteka jest skarbnicą wiedzy”, sędzia przewodniczący stwierdził, że biblioteki zostały utworzone przez stan dla dobra uczących się w szkołach. A tym samym „nie dotyczy ich procedura wycofywania [książek] przez kolejne rady szkolne, których członkowie mogliby zapragnąć „przesiać” bibliotekę, oczyszczając ją z książek o treściach wzbudzających ich niezadowolenie lub dezaprobatę”. Sędzia polecił radzie szkolnej w Strongsville, by umieściła na powrót wycofane książki w bibliotece. Władze okręgu szkolnego odwołały się do federalnego Sądu Najwyższego, jednak sąd odmówił wysłuchania ich apelacji.

Wielokrotne posługiwanie się w powieści w odniesieniu do kobiet słowem „dziwka” wzbudziło w 1974 roku w niezależnym okręgu szkolnym w Dallas w Teksasie protesty rodziców domagających się usunięcia powieści z bibliotek wszystkich szkół średnich okręgu. Ten sam zarzut legł u podstaw protestu w okręgu szkolnym Snoqualmie Valley (stan Washington) w 1979 roku. Zdaniem krytyków powieści ciągłe używanie określenia „dziwka” oraz fakt, że Heller nie potrafił nazwać choć jednej kobiety po imieniu inaczej niż „dziwka Nately’ego”, stanowiły stereotypowe ujęcie postaci kobiet szkodliwe dla świadomości uczniów. Pragnąc usunąć powieść z programów nauczania i biblioteki szkolnej szkoły średniej w Mount Si, autorzy protestu powoływali się także na „nadmiernie szczegółowe opisy przemocy” oraz coraz bardziej groteskowe groźby, jakimi obrzucali się członkowie eskadry. Próby usunięcia Paragrafu 22 ze szkół okręgu zakończyły się jednak niepowodzeniem.

Źródło: Czytelnia.onet.pl