Michel Houellebecq to wybitny i politycznie niepoprawny francuski prozaik, eseista, poeta oraz autor piosenek, laureat IMPAC Dublin Literary Award (2002). W Polsce ukazały się jego powieści: Poszerzenie pola walki, Cząstki elementarne, Platforma i Możliwość wyspy oraz esej H.P. Lovecraft. Przeciw światu, przeciw życiu.

Naszą recenzję Możliwości wyspy przeczytasz TUTAJ.

W centrum zainteresowania pisarza stoi człowiek uwikłany w nieprzyjaznym i niesprawiedliwym świecie. Houellebecq jest jednym z tych współczesnych pisarzy, którzy donośnym głosem opowiadają o klęsce człowieka zamkniętego w przynoszącym wiele bólu systemie, gdzie nie ma miejsca na słabość. Jest też swoistym rzecznikiem ludzi odmiennych, wymykających się kanonom „normy” czy „atrakcyjności”: bezrobotnych, zaburzonych psychicznie, samotnych, nieatrakcyjnych fizycznie, ekscentryków, wykluczonych… W jego powieściach nie brak postaci uwikłanych w niewolnicze relacje z pracodawcą, rodziną czy religią, a wielu jego bohaterów to hipokryci i cynicy pozbawieni sumienia. Postacie wykreowane przez Houellebecqa bywają karykaturalne i przerysowane, zafascynowane ideą postępu, w której widzą remedium na ludzkie słabości – zdaniem pisarza jest to jednak nadzieja płonna, bo wady człowieka są przypisane do jego gatunku i nie da się ich wyplenić. Wśród poruszanych przez pisarza tematów znajdujemy m. in. upływ czasu, świat pracy, krytyka religii i fałszywej moralności, piękno, miłość, życie seksualne.

– Skąd pan wie tyle o kobietach?
– Czasem myślę po kobiecemu. Nie dlatego, że miałem ich dużo. Dlatego, że bardzo mnie interesują. Na pewno trudno jest mężczyźnie zrozumieć, co czuje kobieta podczas aktu seksualnego. To dlatego tak trudno opisać seks w literaturze. (…) Kobietom z natury łatwiej przychodzi ujawnianie prawdy o sobie. Brak porozumienia między płciami wynika stąd, że mężczyźni nie interesują się kobietami. A zrozumieć drugiego człowieka to przecież zainteresować się nim dogłębnie.²

Naprawdę nazywa się Michel Thomas, Houellebecq to jego pseudonim artystyczny. Urodził się 26 lutego 1958 roku na wyspie La Réunion we Francji.

Houellebecq odniósł sukces wraz z wydaniem powieści Cząstki elementarne w 1998 roku. Platformie, wydanej w 2001 roku, towarzyszył kontrowersyjny wywiad udzielony miesięcznikowi Lire. Houellebecq nazwał w nim islam „najgłupszą religią świata”. Sama powieść – Platforma – dotyczy turystyki seksualnej do islamskiej Tajlandii, i problematyka religijna nie zajmuje w niej centralnego miejsca. Wywiad udzielony miesięcznikowi rozwijał jednak szczególnie wątek religijny, także w kontekście nawrócenia się na islam matki autora. Wypowiedź Houellebecqa wywołała liczne protesty – wytoczono mu proces, w którym został oskarżony o nawoływanie do nienawiści rasowej i o islamofobię (jednym z oskarżycieli był zwierzchnik wspólnoty muzułmańskiej we Francji, Dalil Boubakeur). Pisarz bronił się twierdząc m.in., że jego postawa nie wyraża poglądów rasistowskich, jako że islam nie jest rasą lub cechą wrodzoną, ale religią, i można przestać być muzułmaninem. Houellebecq wygrał proces, a trybunał paryski orzekł, że jego wypowiedź była dozwoloną krytyką religii i nie zawierała obrazy muzułmanów.

Publikacja Możliwości wyspy wiązała się dla niego z przejściem do innego wydawnictwa: opuścił Flammarion, gdzie wcześniej zatrudniono, zgodnie z jego sugestią, Frédérica Beigbedera na stanowisku dyrektora literackiego, i dołączył do autorów wydawnictwa Fayard, części dużej grupy medialnej Lagardère. Transfer ten wiązał się z niespotykanymi do tej pory na francuskim rynku księgarskim pieniędzmi. Mapa i terytorium została wydana ponownie przez Flammarion.

Cząstki elementarne zostały przeniesione na ekran w 2006 roku przez niemieckiego reżysera Oskara Roehlera – tytuł oryginalny Elementarteilchen. Adaptacją Możliwości wyspy Houellebecq zajął się osobiście. Film miał premierę we wrześniu 2008 roku. Spotkał się z bardzo złym przyjęciem przez krytykę i przez publiczność.

W 2011 roku głośna była sprawa rzekomego zaginięcia pisarza, który nie pojawił się w Amsterdamie na umówionym spotkaniu z czytelnikami i czytelniczkami i nie było z nim kontaktu przez ponad tydzień. Początkowo jego współpracownicy starali się zachować zimną krew, wiedząc o tym, że dość często nawiązanie kontaktu z pisarzem okazuje się trudne; kiedy jednak po kilku dniach prasa zaczęła spekulować, że pisarza porwała Al-Kaida, aby zemścić się za jego krytykę islamu, niepokój o losy pisarza znacznie się nasilił. Niektórzy podejrzewali, że Houellebecq sam upozorował swoje zniknięcie, aby obserwować reakcje ludzi i opisać je w nowej książce. Ostatecznie prawda okazała się prozaiczna – autor, prowadzący wówczas pustelniczy tryb życia w swoim domu na południu Hiszpanii zwyczajnie zapomniał o swojej niderlandzkiej trasie promocyjnej…

Pisarz cierpi na cyklotymię – zaburzenie afektywne, które objawia się częstymi, niespodziewanymi i znacznymi zmianami nastroju. W ciągu jednego dnia mogę znaleźć się na szczycie i spaść na samo dno. Mogę w ciągu kilku minut przejść z jednego stanu do innego, wręcz przeciwnego³ Paradoksalnie, ze swoich trudności – zmian nastrojów, nieśmiałości, pozucia winy – uczynił tworzywo dla swojej poezji i prozy, a podwyższona wrażliwość pozwala mu na wnikliwą obserwację świata i głębokie zrozumienie ludzi, co znajduje odbicie w jego twórczości.

Houellebecq jest też ateistą; spośród wszystkich religii za najbardziej szkodliwą, jak nietrudno się domyślić, uważa islam, który wielokrotnie krytykował.

– Przyklejono panu etykietę prowokatora. Atakuje pan współczesność, religię, konsumpcjonizm, liberalizm, technologię. Ale zarazem pisze o zagubieniu ludzi.
– Jestem czystym moralistą w sprawach ważnych. Prowokator to przykre miano. Pisarz powinien próbować ogarnąć myślą wszystkie współczesne „izmy”, bo należą one do naszego świata. Media, które o tych „izmach” potrafią i lubią mówić, narzucają interpretacje ideologiczne moich książek. Cała reszta, która w nich się zawiera, jest już znacznie trudniejsza do przyswojenia, a więc mniej modna.
U Balzaka przeczytamy, że życie sprowadza się do dwóch rzeczy: ludzie powodowani są pragnieniem przyjemności i pieniędzy. Jednak nie ma tylko dwóch motywacji ludzkiego działania. Przez takie poglądy gubimy zdolność rozumnego widzenia świata.⁴

Michel Houellebecq opuścił Francję w roku 2000, by mieszkać najpierw w Andaluzji, a następnie w Irlandii. Pod koniec 2012 roku ogłosił jednak swój powrót do Francji, ponieważ, jak powiedział, tęskni za mówieniem po francusku w codziennym życiu. Zbiegło się to z kontrowersyjną decyzją innej wielkiej postaci francuskiej kultury – Gerarda Depardieu, który opuścił Francję i wyjechał do Rosji, uciekając przed podwyższonymi podatkami dla najbogatszych (władze Francji podniosły je, by walczyć z ubóstwem będącym efektem kryzysu gospodarczego). Houellebecq, zapytany o tę kwestię (we Francji również znalazłby się w grupie płatników najwyższego podatku) stwierdził, że pieniądze są ważne, ale nie najważniejsze.

7 stycznia 2015 roku miała miejsce premiera najnowszej książki pisarza Soumission (Uległość), przedstawiającej fikcyjna opowieść z 2022 roku, gdzie prezydentem zostaje muzułmanin Mohammed Ben Abbes, który zamienia Francję w kraj wyznaniowy. Książka była krytykowana jeszcze przez publikacją za uczestniczenie w tworzeniu klimatu islamofobii. Data jej premiery zbiegła się w czasie z zamachem na redakcję Charlie Hebdo w Paryżu. W zamachu tym zginął przyjaciel Houellebecqa, ekonomista Bernard Maris, który opublikował kilka miesięcy wcześniej esej Houellebecq économiste. Wydarzenia te sprawiły, ze Houellebecq zrezygnował na pewien czas z promocji książki i opuścił Paryż.

W Polsce jego twórczość tłumaczą: Agnieszka Daniłowicz-Grudzińska, Jacek Giszczak i Ewa Wieleżyńska.

Na przecięciu dróg komunikacyjnych człowiek zbudował gigantyczne i brzydkie metropolie, gdzie każdy, zamknięty w anonimowym mieszkaniu w budynku nieróżniącym się niczym od innych, absolutnie wierzy, że jest centrum świata i miarą wszechrzeczy.
Michel Houellebecq, H.P. Lovecraft – przeciw światu, przeciw życiu

Twórczość:

H. P. Lovecraft. Contre le monde, contre la vie, essai sur Lovecraft (esej biograficzny o twórczości Howarda Phillipsa Lovecrafta; éditions du Rocher 1991; przekład polski: H. P. Lovecraft. Przeciw światu, przeciw życiu)
Rester Vivant – méthode (eseje; La Différence 1991)
La Poursuite du bonheur (poezje; La Différence 1992)
Extension du domaine de la lutte (powieść; Maurice Nadeau 1994, przekład polski: Poszerzenie pola walki)
La Peau (poezje; wydanie bibliofilskie, livre d’artiste Sarah Wiame 1995)
La Ville (poezje; wydanie bibliofilskie, livre d’artiste Sarah Wiame 1996)
Le Sens du combat (poezje; Flammarion 1996)
Interventions (eseje; Flammarion 1998)
Les Particules élémentaires (Flammarion 1998; przekład polski: Cząstki elementarne)
Renaissance (poezje; Flammarion 1999)
Lanzarote (minipowieść z fotografiami autora; Flammarion 2000)
Poésies (wybór poezji; wydanie kieszonkowe; J’ai lu 2000)
Plateforme (powieść; Flammarion 2001, przekład polski: Platforma)
De koude revolutie – Confrontaties en bespiegelingen (La révolution froide) (De Arbeiderspers, Amsterdam 2004)
La Possibilité d’une île (powieść; Fayard 2005; przekład polski: Możliwość wyspy)
La carte et le territoire (powieść; Flammarion 2010, przekład polski: Mapa i terytorium)

Źródła i przypisy:

^1,3Michel Houellebecq: cierpię, więc jestem; Kultura.onet.pl, 19. 10. 2012
^2,4Michel Houellebecq: Myślę jak kobiety; Gazeta Wyborcza, 20. 01. 2009 (wydanie internetowe)
Wikipedia.org