Okrucieństwo tłumu i upodobanie do myślistwa mają wspólne źródło. Tłum, mordując swą bezbronną ofiarę, daje dowód nikczemnego okrucieństwa. Okrucieństwo to jest w oczach człowieka myślącego blisko spokrewnione z okrucieństwem myśliwych, którzy się zbierają, by z przyjemnością przyglądać się rozdzieraniu nieszczęśliwego jelenia przez zażarte psy. * Twórczość powieściowa Thomasa Hardy’ego pozostaje pod silnym wpływem wielkich myślicieli XIX wieku, między innymi Johna Stuarta Milla, oraz podejmuje typowy dla literatury późno-wiktoriańskiej temat obojętności kosmosu wobec ludzkich cierpień i namiętności, obrazuje przewrotność losu lubiącego posługiwać się przypadkiem w świecie, którym nie kieruje Bóg. Pisarz interesuje się przede wszystkim konfliktem jednostki ze społecznością – skazaną na niepowodzenie walką z otoczeniem, z własnymi skłonnościami, z fatum.

Juda nieznany jest ostatnim wielkim dziełem autora. Bohaterowie owej historii to tytułowy Juda – człowiek żądny wiedzy i pragnący rozwijać się duchowo wbrew przeciwnościom, jakie stawia mu jego niska pozycja społeczna, oraz Sue — nauczycielka, kobieta wykształcona, mająca plany i zamierzenia, różniąca się od swoich rówieśnic tym, że ciasno jej wśród przyjętych konwenansów. Spotykają się, kiedy mężczyzna jest już żonaty z Arabellą – prostą wiejską dziewczyną, którą poślubił pospiesznie i bez miłości. Ich małżeństwo okazało się fiaskiem i rozpadło zaledwie po kilku miesiącach. Odzyskawszy wolność, Juda przybywa z rodzinnej wioski do miasteczka uniwersyteckiego z zamiarem podjęcia studiów. Załamuje się, gdy jeden z wielkich i wspaniałych profesorów odradza mu wyłamywanie się z własnej klasy i zaleca trzymanie się fachu kamieniarza, który zapewni mu materialny byt. Sue rozumie jego ambicje i marzenia, ma podobne cele – młodzi zaczynają spędzać ze sobą dużo czasu, co ściąga na nich uwagę małomiasteczkowej społeczności. Jedna z ich wspólnych całodobowych wycieczek kończy się niefortunnie dla dziewczyny, która zostaje wydalona z seminarium nauczycielskiego za złe prowadzenie się, choć między przyjaciółmi nie doszło do zbliżenia fizycznego. Przełożone przekonują ją także, iż powinna wyjść za mąż za Judę lub „kogokolwiek”, aby uratować swą reputację. Wówczas dowiaduje się ona o istnieniu Arabelli. Zawiedziona, poślubia sporo od siebie starszego nauczyciela, którego nie darzy żadnym uczuciem – małżeństwo to nie zostaje nawet skonsumowane. Związek rozpada się. Młodzi decydują się na wspólne życie, lecz nie pobierają się, bo, choć w obliczu prawa rozwiedzeni, czują, że ślubowali komuś innemu. Taki jest początek ich wspólnej drogi – drogi prowadzącej do tragedii…

Prowincjonalna wspólnota XIX-tego wieku funkcjonowała według określonych, nienaruszalnych zasad i nieprzychylnie patrzyła na próby wyłamania się z ustalonego porządku. Obecnie możemy obserwować wielość i różnorodność kulturowych pomysłów na życie — jeżeli sto lat temu ktoś miał alternatywny pomysł na własne egzystowanie, skazywany był na społeczny ostracyzm. Mimo iż w naturze ludzkiej tkwi porównywanie swego zachowania, poglądów i zwyczajów z postawami innych, w wyniku czego często kwestionuje się ogólnie przyjęte dogmaty, to wówczas takich przemyśleń nie należało ujawniać. Bohaterowie powieści Hardy’ego popełniają ten błąd. Buntują się przeciwko wszelkim świętościom, konwenansom, chcą zrzucić z siebie kajdany, jakie zakłada społeczeństwo, religia, moralność. Nie chcą się pobrać, by nie składać wieczystych deklaracji, zdobywają wiedzę i rozwijają się intelektualnie, choć nic, poza satysfakcją, nie będą z tego mieli. Żyją inaczej, mówią inaczej, postępują inaczej niż wszyscy wokół i – co najtrudniejsze do zrozumienia dla ich otoczenia oraz odbierane jako prowokacja – nie próbują tego ukryć. Niczego się nie wstydzą, wręcz przeciwnie, własny sposób na życie uważają za lepszy niż zakłamanie i spętanie, jakie oferuje system społeczny. I choć umysłami wybijają się ponad swą sferę, to nawet ona odrzuca ich jako niemoralnych – taki model funkcjonowania jest dla konserwatywnej wspólnoty nie do przyjęcia. Juda i Sue poszukują swego miejsca, lecz wszędzie są inni. Czy w hermetycznie zamkniętej i funkcjonującej według ściśle określonych reguł społeczności znajdzie się skrawek wolnej przestrzeni dla dwóch tak wyrazistych indywidualności?

Thomas Hardy przedstawia w swej powieści ponurą wizję dwóch jednostek sprzeciwiających się całemu światu i regułom, które nim rządzą. Pisząc o prawie małżeńskim, daje wyraz przekonaniom, wyrażonym niegdyś przez Denisa Diderota, że prawo cywilne powinno być wyrazem praw natury. Ukazuje zmaganie się wybitnego intelektu i czysto ludzkich instynktów z ciasnymi, przestarzałymi formami. W sposób dobitny i brutalny przestawia ogólny pogląd na to, że jednostka prędzej czy później musi się poddać grupie – inaczej zostanie przez nią wykluczona lub unicestwiona. Jeżeli jednostka wyłamuje się z otoczenia, żyje inaczej, zmierza w innym kierunku, wyróżnia się niezależnością poglądów, buntuje, krytykuje funkcjonowanie ogółu, poddaje w wątpliwość ustanowione prawa, zasady, normy, jeżeli się wybija, uważa za lepszą, to wspólnota obróci się przeciwko niej. I zniszczy ją. Doprowadzi do tego, że albo się podda i stanie częścią tego samego mechanizmu, albo zginie. Juda nieznany to wstrząsająca powieść, uderzająca w czułe struny, denerwująca, przerażająca, budząca w czytelniku poczucie bezsilności i pozostawiająca go ze złamanym sercem. Powieść trudna i bezlitosna. Powieść tak sugestywna, że trudno się od niej uwolnić nawet długo po lekturze. Powieść, która boli jak otwarta rana.

*Gustaw Le Bon, Psychologia tłumu, tłum. Bolesław Kaprocki, Kęty 2004.

Autor: Thomas Hardy
Tytuł: Juda nieznany
Tłumaczenie: Ewa Kołaczkowska
Tytuł oryginału: Jude the Obscure
Wydawnictwo: Świat Książki
Data wydania: 19 maja 2010
ISBN: 978-83-247-1833-7
Liczba stron: 480