11 listopada 1821 roku (30 października wg kalendarza juliańskiego, który wówczas obowiązywał w Rosji) urodził się w Moskwie Fiodor Michajłowicz Dostojewski, wybitny rosyjski pisarz uważany za mistrza prozy psychologicznej i jeden z najważniejszych powieściopisarzy, nie tylko literatury rosyjskiej, lecz także światowej.

 Urodził się jako drugi syn Michała i Marii Dostojewskich. Miał sześcioro rodzeństwa: starszego brata Michaiła i młodsze rodzeństwo: Warwarę, Andrieja, Wierę, Nikołaja i Aleksandrę.

Ojciec Fiodora był ordynatorem wojskowego szpitala w biednej dzielnicy Moskwy. W okolicy znajdował się cmentarz dla kryminalistów, przytułek dla obłąkanych i sierociniec. Jako dziecko mały Fiodor lubił przychodzić do przyszpitalnego ogrodu, gdzie wyprowadzano pacjentów. Syn ordynatora przesiadywał tam godzinami słuchając opowieści chorych i cierpiących. Uważa się że dorastanie w takiej okolicy odbiło się w tematyce i stylu pisarstwa Fiodora Dostojewskiego.

Rodzina Dostojewskich mieszkała w dwóch pokojach – w jednym za drewnianą przegrodą stało łoże ojca i matki, w drugim spały dzieci z częścią służby. Reszta służby spała w kuchni, w stajni, wozowni i w składach. Z wielu wspomnień wyłania się obraz ojca Dostojewskiego jako pijaka, rozpustnika i tyrana. Często bił i dręczył swoją rodzinę i służbę. Zmarł w 1839 roku, dwa lata po żonie, która w 1837 roku zmarła na gruźlicę. Według niektórych źródeł zabili go służący, nie mogąc wytrzymać jego ataków agresji – lali mu do gardła wódkę, aż wyzionął ducha. Według innych źródeł ojciec zmarł z naturalnych przyczyn, a historia o mściwych chłopach została wymyślona przez sąsiada, który rozpuścił plotki żeby taniej kupić nieruchomości należące do Dostojewskich.

W styczniu 1838 za namową ojca Dostojewski wstąpił do Wojskowej Szkoły Inżynieryjnej mieszczącej się w Zamku Michajłowskim w Petersburgu. Tam zmuszony był uczyć się matematyki, przedmiotu którego nie znosił. Znacznie bardziej interesowała go literatura – wiele godzin spędzał nad dziełami Szekspira, Pascala, Victora Hugo, E.T.A Hoffmana. W tym czasie napisał dwie sztuki teatralne inspirowane sztukami niemieckiego pisarza romantycznego Fryderyka Schillera. Niestety, dzieła te nie zachowały się.

W 1841 roku Dostojewski otrzymał stopień podoficera, a w roku 1843, po zdaniu egzaminów, zastał oficerem. W Petersburgu zamieszkał u przyjaciela, doktora Rosenkampfa. W tym czasie zarabiał przekładem sztuk Balzaka, jednak niewielkie wynagrodzenie i brak satysfakcji z pracy sprawiły, że porzucił to zajęcie i w 1844 roku sam zaczął pisać.

Do 1849 roku Fiodor Dostojewski należał do tzw. Koła Pietraszewskiego, założonego przez socjalistę Michaiła Butaszewicza – Pietraszewskiego. Pisarz spotykał się na tzw. „piątkach”, spotkaniach towarzyskich, podczas których dyskutowano na tematy filozoficzne i społeczne. Poglądy członków Koła Pietraszewskiego określano jako zapadniczestwo (ros. zapad – zachód). Krytykowali oni samodzierżawie carskie i zacofanie kulturowe, społeczne i ekonomiczne państwa. Ich zdaniem reformy w Rosji powinny przebiegać tak, aby zbliżać ustrój społeczny i warunki życia do panujących w Europie Zachodniej. Z czasem jednak Dostojewski zrewidował swoje poglądy…

23 kwietnia 1849 roku 123 członków organizacji zostało aresztowanych przez funkcjonariuszy carskiej tajnej policji i osadzonych w Twierdzy Pietropawłowskiej. Po wielomiesięcznym śledztwie, 16 listopada 1849 roku Komisja Sądu Wojskowego skazała Dostojewskiego i innych członków organizacji na karę śmierci. Surowość kary była rezultatem obaw cara Mikołaja I, który nie chciał w Rosji powtórki z tego, co Europie przyniósł rok 1848. Dlatego w zarodku tępił wszelkiego rodzaju ogniska, które mogły doprowadzić do obalenia obowiązującego porządku prawno – ustrojowego.

22 grudnia 1849 roku Dostojewski i pozostali skazani na śmierć członkowie konspiracyjnej organizacji stali już przed plutonem egzekucyjnym, gdy nadeszła wiadomość o nadzwyczajnym złagodzeniu kary. Kara śmierci została zamieniona na cztery lata katorgi. W styczniu 1850 roku Dostojewski został więc osadzony w twierdzy w Omsku. Na Syberii nasiliły się ataki padaczki, na którą Dostojewski chorował zapewne już przed zesłaniem. W marcu 1854 roku, po 4 latach katorżniczej pracy, został zwolniony i wcielony w stopniu szeregowca do 7 Syberyjskiego Batalionu Liniowego w Semipałatyńsku, w którym służył przez sześć lat. Dzięki „łasce cara” przywrócono mu rodową godność szlachecką i awansowano do stopnia oficera.

W czasie służby w wojsku Dostojewski poznał Marię Dymitriewną Isajewą, żonę urzędnika celnego Aleksandra Isajewa z Syberii. Po jego śmierci, 6 lutego 1857 roku Fiodor i Maria wzięli ślub w cerkwi w Kuzniecku. W 1859 Dostojewski rozpoczął starania o zezwolenie na powrót z zesłania. Otrzymał je pod koniec roku. Ostatecznie osiedlił się w Petersburgu, do którego przybył 29 listopada 1859.

Od stycznia 1861 Dostojewski redagował Wriemia, pismo założone przez jego brata, Michała, które w 1863 roku zostało zamknięte przez cenzurę z powodu publikacji artykułu Prorocze pytania pióra Mikołaja Strachowa.

W 1864 roku umarła Maria i starszy brat pisarza Michał. 4 października 1866 pisarz zatrudnił stenotypistkę, najzdolniejszą uczennicę petersburskich kursów stenograficznych, Annę Grigoriewnę Snitkin. Oświadczył się jej 8 listopada 1866 roku, a 15 lutego 1867 wzięli ślub. Przeżyli wspólnie czternaście lat. Dostojewski zmarł 9 lutego (28 stycznia wg kalendarza juliańskiego) 1881 roku w Sankt Petersburgu).

Pierwsza powieść Dostojewskiego Biedni ludzie ukazała się w 1846 (niektóre źródła podają datę 1845, ale jest to data napisania, a nie wydania książki) i spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem krytyki. Powieść chwalił także sam Biliński filozof, publicysta i znany krytyk literacki, zwolennik cywilizacji europejskiej, krytykujący cerkiew, cara i politykę Rosji. Sława Dostojewskiego zaczęła jednak przemijać, gdy w 1846 roku Bieliński skrytykował kolejną książkę, Sobowtór. Inne prace z tego okresu – Białe noce, Nietoczka Niezwanowa – spotykały się z krytyką i sam Bieliński miał przyznać, że jego proroctwo okazało się fałszywe i z Dostojewskiego nie będzie już wielkiego pisarza.

Przełomem w pisarstwie Dostojewskiego okazał się pobyt na katordze i zesłaniu. Opis czterech lat katorgi zawarł we Wspomnieniach z domu umarłych, książce która została wydana w latach 1860-62. W 1861 roku ukazała się powieść Skrzywdzeni i poniżeni. W 1866 roku Dostojewski napisał opowieść o losach byłego studenta, Rodiona Raskolnikowa, który zamordował i okradł starą lichwiarkę. Powieść ukazała się w tym samym roku w odcinkach, w czasopiśmie Russkij Wiestnik, a rok później wyszła w formie książki. Zbrodnia i kara to prawdopodobnie najbardziej znane dzieło tego autora.

Po śmierci pierwszej żony i brata Dostojewski popadł w depresję. Przyczyniły się do tego długi, które odziedziczył po bracie i własne, które zaciągnął by grać w kasynie. Dostojewski był hazardzistą i nałóg często doprowadzał go na skraj bankructwa. Żeby spłacić długi, sprzedał wydawcy Stelowskiemu jeszcze nie napisane dzieło – Gracza. Jeżeli wierzyć słowom Stelowskiego, przedmiotem tej transakcji były również prawa do wszystkich innych, niepowstałych jeszcze dzieł pisarza. To właśnie do pracy nad spisaniem Gracza zatrudnił Annę Grigoriewnę Snitkin, swoją późniejszą drugą żonę, której w 1867 roku zadedykował tę powieść. Napisana w ciągu miesiąca książka zawiera wiele wątków autobiograficznych.

Od 14 września 1867 roku do 17 stycznia 1869 roku Dostojewski pisał Idiotę. Pierwsze trzy części Idioty oraz rozdziały I – VII części czwartej ukazały się w czasopiśmie Russkij Wiestnik w roku 1868. Reszta powieści została wydrukowana oddzielnie jako dodatek do tego czasopisma w lutym 1869 roku. Pierwsze i jedyne za życia Dostojewskiego wydanie książkowe Idioty ukazało się w 1869 roku.

W czasie, gdy powstawał Idiota, Dostojewski pisał w liście: Chodzi mianowicie o przedstawienie absolutnie doskonałego człowieka. Moim zdaniem nie może być nic trudniejszego, zwłaszcza w naszych czasach. (…) Już dawniej idea ta pojawiała mi się w głowie jako pewien przebłysk obrazu artystycznego, nie chciałem jednak, aby stanowiła tylko część czegoś, potrzebowałem jej jako całości.

W latach 1871-1872 na łamach czasopisma Russkij Wiestnik ukazały się Biesy. W formie książkowej zostały wydane w 1873 roku. Dzieło to jest panoramą myśli rosyjskiej drugiej połowu XIX wieku i pamfletem na ruch rewolucyjny. Jest to także powieść z kluczem, której bohaterowie mają swoje odpowiedniki w osobach współczesnych autorowi.

W latach 1873-1881 pisał Dziennik pisarza, zbiór wydawanych w różnych czasopismach krótkich opowiadań, szkiców krytyczno-literackich i artykułów na bieżące tematy. W 1875 roku ukazała się powieść Młodzik, a w 1881 roku, na krótko przed śmiercią autora, Bracia Karamazow.

Poglądy Dostojewskiego z czasów, gdy był członkiem Koła Pietraszewskiego, często określa się jako socjalistyczne lub bliskie tym ideom. W biografii pisarza Stanisław Mackiewicz prezentuje jednak pogląg, że Dostojewski ówczesny był już zapowiedzią Dostojewskiego późniejszego, że miał już przekonania ludowe, nacjonalistyczne, religijne, monarchiczne.

W zeznaniach po aresztowaniu wypowiada Dostojewski absolutnie te same poglądy, które będzie głosił, gdy już będzie sławnym pisarzem i uznanym monarchistą. Czytając w tych zeznaniach wyznanie wiary Dostojewskiego uwięzionego, stwierdzamy, że to są te same poglądy, które będzie głosił późniejszy Dostojewski monarchista.

W swoich zeznaniach, obok różnych krytyk działalności rządu, Dostojewski twierdzi, że wszystko, co było w Rosji zrobione naprawdę dobrego, począwszy od reform Piotra Wielkiego, pochodziło zawsze z inicjatywy tronu. Dostojewski wypowiada swój pogląd o konieczności silnej, centralnej władzy w Rosji. Uzasadnia go argumentami historycznymi: upada władza centralna w Rosji w średniowiecznej epoce drobienia kraju na księstwa udzielne i Rosja ulega jarzmu tatarskiemu. Następuje odbudowa tej władzy i to oswobadza Rosję. Gdy władza słabnie, następuje inwazja Polaków w początkach wieku XVII. Zenit władzy bezwzględnej, lecz silnej, to panowanie Piotra Wielkiego. Rosja czyni wtedy skok ku potędze. Dostojewski oświadcza: „…na świecie nie może być nic bardziej idiotycznego od pomysłu wprowadzenia do Rosji systemu republikańskiego.”

Z drugiej jednak strony, powszechnie wiadomo, że przesłuchania w carskiej Rosji, szczególnie więźniów politycznych, należały do brutalnych, były długotrwałe i silnie oddziaływały na psychikę więźnia; nie można zatem zakładać z całą pewnością, że to, co zeznał Dostojewski w ich efekcie, istotnie było odbiciem jego ówczesnych poglądów. 

Na początku lat 60. XIX wieku Dostojewski dążył do wypracowania tego, co nazwano później poczwiennictwem. Doszedł do przekonania, że najwyższe wartości moralne są przechowywane przez prosty rosyjski lud, przede wszystkim w jego szczerym sposobie wyznawania prawosławia. Do tego doszedł niezwykle krytyczny stosunek do świeckiej cywilizacji Zachodu i do inteligencji, która reprezentowała w Rosji tendencje okcydentalistyczne. Poczwiennictwo było zatem odmianą ludowego konserwatyzmu religijnego.

Dostojewski jednoznacznie odrzucał lewicowe i liberalne propozycje zmian. Jego zdaniem przemiany społeczne winny dokonać się w duchu autentycznego chrześcijaństwa. W opinii pisarza Nowa Rosja (tak samo jak stara) miała być prawosławną monarchią odrzucającą zachodni konstytucjonalizm i parlamentaryzm, jednoczącą wszystkie narody Słowian.

W dziełach Dostojewskiego Polacy przedstawiani są jako ludzie bez zasad i wartości. Nie są to negatywni bohaterowie, ale tło, postacie marginalne, których pojawienie zapowiada klęskę. W Graczu są obecni w kasynie, ale nie zajmują się grą, ale robieniem hałasu licząc, że wygrani rzucą im jakieś drobne. W Idiocie „ruchliwy Polaczek” prowadzi po Petersburgu pijaną kompanię Rogożyna, w poszukiwaniu miejsc, gdzie jej przywódca mógłby się jeszcze zadłużyć. W tej powieści związek Agłai z Polakiem jest nieszczęściem na miarę śmierci lub szaleństwa.

Taka postawa wynika prawdopodobnie z obserwacji podczas katorgi więźniów – Polaków, którzy do Rosjan odnosili się z pogardą i wyższością. Dla Dostojewskiego Polacy, jako słowiański naród najbliższy cywilizacji zachodniej, noszą wszystkie jej grzechy i są czynnikiem stojącym na przeszkodzie w drodze do jedności Słowian. Katoliccy Polacy są wrogami prawosławnej Rosji, przez co muszą ulec, by potężna Rosja mogła w braterstwie połączyć narody słowiańskie.

Choć Dostojewski był nastawiony antypolsko, to mówił biegle po polsku i znał dobrze polską literaturę – w szczególności Mickiewicza.

W 1881 roku, na krótko przed śmiercią pisarza, ukazała się jego ostatnia i często uważana za najlepszą powieść – Bracia Karamazow. Książka opisuje historię ojcobójstwa, w którą w różnym stopniu są zamieszani wszyscy synowie zamordowanego człowieka. Powieść koncentruje się na psychologicznych pobudkach kierujących bohaterami. Roztrząsa przy tym odwieczne dylematy ludzkości, takie jak choćby istnienie wolnej woli, Boga, zła i miłości a także ateizm. Dostojewski po mistrzowsku penetruje najmroczniejsze zakamarki duszy ludzkiej i targające człowiekiem namiętności. Od czasu wydania książka została uznana przez wielu myślicieli m.in. Zygmunta Freuda czy Alberta Einsteina za jedno z najwybitniejszych dzieł światowej literatury. W 2014 roku książka została wznowiona nakładem Wydawnictwa MG.

Najważniejsze dzieła:

Biedni ludzie, powieść epistolarna (1846, wyd. polskie 1929)
Sobowtór: poemat petersburski (1846)
Gospodyni (1847)
Białe noce (opowiadanie) (1848, wyd. polskie 1903)
Nietoczka Niezwanowa (1849)
Sioło Stiepanczykowo i jego mieszkańcy (1859)
Wspomnienia z domu umarłych (1860-1862, wyd. polskie 1897)
Skrzywdzeni i poniżeni (1861)
Notatki z podziemia (1864, wyd. polskie 1929)
Zbrodnia i kara (1866, wyd. polskie 1887-1888)
Gracz (1866)
Idiota (1868, wyd. polskie 1909)
Biesy (1872, wyd. polskie 1908)
Młodzik (1875)
Łagodna (1876)
Dziennik pisarza (1876-1877 i 1880-1881)
Bracia Karamazow (1879-1880, wyd. polskie 1913)

Źródło: Wikipedia.org