Rok 1857. Bezustannie będący w finansowej potrzebie kapitan z wyspy Man, Illiam Quillian Kewley, ma wyjątkowego pecha. Jego wypełniony po brzegi kontrabandą statek zostaje zatrzymany przez angielskich celników i choć urzędnicy nie znajdują towaru, nakładają na kapitana dotkliwą grzywnę. Ten, aby wybrnąć z tarapatów, zmuszony jest wyczarterować Sincerity, wciąż załadowaną pochodzącą z przemytu brandy i tytoniem. Pasażerami zostają członkowie ekspedycji na czele z natchnionym pastorem Wilsonem, który chce udowodnić, że biblijny Eden znajduje się na Tasmanii. Towarzyszą mu młody potomek arystokratycznej rodziny i botanik w jednej osobie – Timothy Renshaw oraz na wpół obłąkany chirurg Thomas Potter, który szuka potwierdzenia swoich pseudonaukowych, rasistowskich teorii.

Ta osobliwa zbieranina indywiduów na miejscu przekonuje się, że Tasmanii daleko jest do miana raju – na wyspie aż roi się od kolonii karnych, zaś angielscy osadnicy zaangażowani są w głęboki konflikt z rdzenną ludnością stojącą na skraju zagłady.

 

Anglicy na pokładzie to powieść z różnych względów niezwykła – począwszy od konstrukcji fabuły na ważnym i gorzkim przesłaniu skończywszy. Już na pierwszy rzut oka zaskakuje mnogością narratorów i bohaterów – tych pierwszych jest aż dwudziestu jeden – jednak tak reprezentatywne i szerokie ich grono jest w pełni uzasadnione; autor udziela bowiem głosu nie tylko przedstawicielom różnych klas wiktoriańskiego społeczeństwa, z jednej strony podkreślając cechy i mentalność dlań charakterystyczną, z drugiej zaś ukazując różnice społeczne w pełnej krasie, ale pozwala też przemówić przedstawicielowi ginącej populacji tasmańskich Aborygenów, co z kolei uświadamia czytelnikowi głęboki konflikt mentalny i światopoglądowy dzielący obie nacje, uniemożliwiający pokojowe ich współistnienie. Wprowadzając tak wielu narratorów autor wykazał się nadzwyczajnym wyczuciem językowym i zmianami stylu doskonale odzwierciedlającym status społeczny i przynależność kulturową poszczególnych postaci (co z kolei znalazło swoje odbicie w wyjątkowym przekładzie dokonanym przez zespół dwudziestu jeden tłumaczy, po jednym na każdego narratora), co dodatkowo wzbogaca fabułę, zaś częste zmiany perspektywy znacząco ograniczają znużenie lekturą.

 

Galeria postaci jest doprawdy wyjątkowo bogata: mamy tu bowiem pechowego przemytnika i jego załogę pochodzącą z wyspy Man próbujących nie tylko z zyskiem pozbyć się kłopotliwej kontrabandy, ale i niechcianych pasażerów; jest i nawiedzony pastor owładnięty myślą odnalezienia biblijnego Edenu i potrzebą nawracania rdzennej ludności na sposób typowy dla przedstawiciela kolonialnego imperium, czyli z poczuciem wyższości, pogardą dla odmienności kulturowej oraz zupełnym niezrozumieniem i brakiem poszanowania dla panujących na wyspie obyczajów. Jest tu także na wpół obłąkany doktor, od którego rasistowskich, modnych wówczas teorii, aż włos się jeży na głowie. Jednak konflikty między bohaterami wynikające z różnic charakterów czy miejsca zajmowanego w społecznej hierarchii, jakie czytelnik może śledzić podczas rejsu na pokładzie Sincerity, to zaledwie wierzchołek góry lodowej i sposobność do poznania w różnych odsłonach brytyjskiego, typowo imperialistycznego sposobu postrzegania świata, życiowej filozofii i mentalności, a także narodowych przywar – eurocentryzmu, przekonania o wyższości kultury białego człowieka, jego supremacji nad ludnością kolonii i pogardą dla odmienności kulturowej, które okazały się tak tragiczne w skutkach dla rdzennej ludności Tasmanii. 

 

Dopiero gdy akcja przenosi się na antypody, czytelnik dociera do sedna fabuły i styka się z najohydniejszymi przejawami polityki kolonialnej w wykonaniu Anglików. Udzielając głosu obu stronom konfliktu – zarówno kolonistom, jak i Aborygenom, ukazuje jego przebieg z podwójnej perspektywy, co uświadamia głęboki rozdźwięk między sposobem myślenia i postrzegania świata, tak tragiczny w skutkach dla rdzennej ludności Tasmanii. Mamy tu do czynienia z jednej strony z kolonialnymi urzędnikami bagatelizującymi i dającymi ciche przyzwolenie osadnikom na eksterminację tubylców, naczelnikiem osady tubylców próbującym w dobrej wierze wtłoczyć jej mieszkańców w sztywne ramy cywilizowanej obyczajowości czy najbardziej ohydnymi przejawami rasizmu, bo ukrytymi pod płaszczykiem pobożności, chrześcijańskiego miłosierdzia i zabarwionego litością poczucia wyższości w wykonaniu chociażby żony gubernatora wyspy. Z drugiej strony mamy przedstawieli ginącej społeczności Aborygenów: wojowniczą, nienawidzącą białych Walyeric i jej syna będącego owocem gwałtu dokonanego przez białego kryminalistę, Peevaya – należącego do dwóch odmiennych światów, ale tak naprawdę nieakceptowanego w żadnym z nim, co stało się źródłem jego wewnętrznego rozdarcia i głębokiego kryzysu tożsamości.

 

Kneale ukazuje tragiczny los rdzennej ludności wyspy opierając się na autentycznych przekazach i faktach historycznych – wplata w fabułę wydarzenia związane z tzw. Czarną Wojną między osadnikami a Aborygenami, która doprowadziła do całkowitego wyniszczenia populacji tubylców, przesiedleniem tychże na Wyspę Flindersa, gdzie prymitywne warunki i choroby przywleczone przez białego człowieka dopełniły dzieła zniszczenia czy realiami życia w koloniach karnych. 

Ukazanie głębi konfliktu stało się możliwe za sprawą wprowadzenie szerokiego grona bohaterów i udzielenia głosu każdemu z nich; dzięki temu zabiegowi Anglicy na pokładzie okazali się barwną, wielowątkową, ale i niezwykle gorzką opowieścią podejmującą tematykę konfliktów kulturowych, ich przyczyn i skutków, na jakże znamiennym przykładzie brytyjskiej, agresywnej polityki kolonialnej skierowanej przeciwko rdzennej ludności Tasmanii. Kneale zwrócił uwagę na najróżniejsze aspekty tego konfliktu, rozmaite jego płaszczyzny, zaś odkrywanie każdej z nich okazało się wyjątkowo ciekawym i cennym  doświadczeniem – zwłaszcza ze względu na mnogość i zaskakującą różnorodność charakterologiczną bohaterów.

 

Anglicy na pokładzie nie jest lekturą, którą połyka się w całości – wprowadzenie wielu narratorów ma także swoje wady – ukazanie poszczególnych wydarzeń z kilku różnych punktów widzenia jest tyleż cenne dla czytelnika zyskującemu dzięki temu szerszą i pełniejszą perspektywę, co… nużące przez konieczność wielokrotnego powracania do jednej konkretnej sytuacji. Lektury wcale nie ułatwia stylizacja językowa przywodząca mi na myśl powieści Dickensa – zawiłe konstrukcje zdaniowe, rozwlekłość opisów, powolne tempo akcji usypiają, rozpraszają, a nieraz nawet sprawiają, że czytelnik traci z oczu główny wątek opowiadanej historii. Niemniej jednak cierpliwy odbiorca z pewnością zachwyci się kunsztem formy i doceni pracę zespołu tłumaczy – bardzo łatwo przekonać się, że każdy z bohaterów ma co innego do zaoferowania, budzi skrajnie odmienne emocje i intryguje na różne sposoby: kwestie kapitana Kewleya obfitują w wyborny humor sytuacyjny i słowny, doktora Pottera – przerażają przejawiającym się w nich szaleństwem, zaś Peevaya poruszają zagubieniem i uderzają głębią tragizmu postaci.

Nie bez znaczenia dla ostatecznej oceny powieści jest jej wymowa – bezlitosna krytyka brytyjskiego imperializmu i kolonializmu, eurocentryzmu i pogardy dla odmienności kulturowej. To książka niełatwa pod wieloma względami, jednak warto się z nią zmierzyć, wszak na jednym z poziomów jest to opowieść o każdym z nas, jego uprzedzeniach, ograniczeniach, ciemnych stronach ludzkiej natury, z których nie zawsze chcemy i potrafimy zdać sobie sprawę.

 

Autor: Matthew Kneale

Tytuł: Anglicy na pokładzie

Tytuł oryginału: English Passengers

Przekład: zespół tłumaczy pod kierownictwem Krzysztofa Filipa Rudolfa i Michała Alenowicza

Wydawnictwo: Wiatr od Morza

Data wydania: 30 września 2014

Liczba stron: 525

Okładka: miękka

Kategoria: powieść historyczna i obyczajowa

 

Autorka recenzji prowadzi bloga pod adresem: zwiedzamwszechswiat.blogspot.com