W licznych utworach zawarł obraz współczesnego mu społeczeństwa oraz polskiej narodowej przeszłości. W powieściopisarstwie Kraszewskiego wyróżnić można trzy okresy: młodzieńczy (1830–1838), wołyńsko-warszawski (1838–1863) i okres drezdeński (od 1863). Po cyklu powieści współczesnych i ludowych, ostatni okres twórczości obfitował w powieści historyczne, dotyczące zarówno czasów starożytnych (Rzym za Nerona), XV wieku (Krzyżacy 1410), wieku XVIII (trylogia saska oraz późniejsze Saskie ostatki), jak i innych, np. Sto diabłów, Macocha, Warszawa 1794. Niezwykle płodny, zadziwiający ogromem swych prac, Kraszewski napisał i wydał około 600 tomów, nie licząc w tym pracy redakcyjnej, mnóstwa artykułów w czasopismach i olbrzymiej korespondencji prywatnej. Najważniejszym działem twórczości Kraszewskiego są powieści, w ciągu 57 lat napisał ich 232, w tym 144 powieści społecznych, obyczajowych i ludowych, 88 historycznych. Stał się w nich wychowawcą narodowym we wszelkich kierunkach pracy oświatowej, naukowej i społecznej, reformatorem powieści polskiej przez nadanie jej oryginalnych cech, swoiste przetworzenie wzorów obcych, wprowadzenie różnorodności motywów, odtworzenie całokształtu życia polskiego na podstawie materiału opartego na obserwacji, oraz przez podniesienie jej na wysoki nieraz poziom artyzmu; dziełami swymi wpłynął Kraszewski wydatnie na współczesny mu rozwój polskiej twórczości powieściowej i na jej późniejszy rozkwit, od Sienkiewicza aż po czasy ostatnie, gdy po przejściowym niedocenianiu zalet artystycznych twórczości Kraszewskiego, popularność pisarza wchodzi w okres renesansu.

W innych dziedzinach działalności pisarskiej nie ma już Kraszewski tego znaczenia, co na polu powieści, i tu jednak wyrasta nieraz ponad przeciętność. Spośród lirycznych utworów Kraszewskiego (Poezje, 1838) niektóre pozostają popularne po dziś dzień, na przykład powszechnie znany wiersz Dziad i baba. Za najlepszy utwór poetycki Kraszewskiego uchodzą Hymny boleści (1851) o bardzo pięknej formie. Najobszerniejszy poemat, trylogia epiczna Anafielas (1840–1846) na tle dziejów Litwy, w swoim czasie ceniony, dziś już zapomniany. Z utworów dramatycznych wysoką wartość mają tak zwane komedie kontuszowe, m.in. Miód kasztelański (1860), a zwłaszcza Panie Kochanku (1867). Bardzo rozległą była działalność Kraszewskiego na polu krytyki literackiej i artystycznej, wiele tym sprawom poświęca miejsca w swych artykułach i rozprawach w czasopismach, i w kilku oddzielnie wydanych tomach.

Niektóre z jego prac historyczno-literackich były pierwszymi poważnymi opracowaniami danych zagadnień, m.in. dał obszerne studia o Syrokomli (1863) i o Krasickim (1879). Zasłużył się też jako wydawca tekstów, m.in. listów Zygmunta Krasińskiego (1882–1883), pism Kazimierza Brodzińskiego (1874, 8 tomów), polskiego przekładu dzieł Szekspira (1876). Sam Kraszewski tłumaczył Boską komedię Dantego (znane tylko fragmenty) i parafrazował komedie Plauta (1887). Zajęcie się Kraszewskiego współczesnym ruchem filozoficznym, zwłaszcza Heglem, poza kilkoma rozprawami krytycznymi, odbiło się najwydatniej w niektórych jego powieściach. Bardzo pokaźną i obfitą była praca Kraszewskiego w dziedzinie badań historycznych, którym poświęcał się już od lat najwcześniejszych. Należy tu wymienić prace z dziejów Litwy, dzieło pt. Polska w czasie trzech rozbiorów (1873–1875, 3 t.), oraz liczne wydania źródeł. Z prac z historii sztuki należy przytoczyć Sztukę u Słowian, szczególniej w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej (1860), jako pierwszą poważniejszą próbę opracowania tego przedmiotu. Wiele cennych spostrzeżeń z zakresu sztuki zawierają Kartki z podróży 1858–1864 (1866), Księga druga (1874) i niektóre powieści, np. Sfinks. Zamieszczone tu opisy zabytków włoskich stawiane są wyżej niż podobne opisy Józefa Kremera. Wymienione wyżej dzieła należą właściwie do działu książek podróżniczych, których Kraszewski napisał więcej – niejednokrotnie dając bardzo artystyczne opisy zwiedzanych krajów – m.in. Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy (1840, 2 t.), Obrazy z życia i podróży (1842, 2 t.), Wspomnienia Odessy i t. p. (1845–1846, 3 t.), Wieczory wołyńskie (1859). Bardzo obszerną była redaktorska i publicystyczna działalność Kraszewskiego: Athenaeum, Gazeta Codzienna (Polska), miesięcznik Przegląd Europejski naukowy, literacki i artystyczny (1862–1863), lwowskie Hasło (1865), poznański Omnibus (1869), drezdeński Tydzień (1870), wreszcie Rachunki (1867–1870), które śmiałością poglądów zdobyły sobie dużą poczytność. Kraszewskiego działał też jako pisarz dla dzieci, m.in. Bajeczki (1882) oraz autor piszący dla ludu.

Kraszewski zajmował się także malarstwem i grafiką, był uczniem Bonawentury Dąbrowskiego w Wilnie, malował widoki akwarelowe, rysował portrety, był też zręcznym akwaforcistą. Rysunki i akwarele Kraszewskiego posiadają Muzea Narodowe w Krakowie i Warszawie oraz Galeria Mielżyńskich w Poznaniu, akwaforty Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie, Muzeum Narodowe w Poznaniu i Pracownia-Muzeum J.I. Kraszewskiego w Poznaniu.

Urodził się 28 lipca 1812 w Warszawie w Warszawie w ziemiańskiej rodzinie Jana i Zofii z Malskich. Rodzice mieszkali na Grodzieńszczyźnie w swoim majątku Dołha koło Prużany. Rodzina pieczętowała się herbem Jastrzębiec. Matka szukała w Warszawie schronienia w obawie przed wojną francusko-rosyjską. Oboje rodzice pojawiali się w późniejszej twórczości Kraszewskiego, jako wzorce postaci powieściowych. Ojciec, Jan Kraszewski (1788–1864), chorąży powiatu prużańskiego, został przedstawiony w roli seniora rodziny w Powieści bez tytułu (1855). Zofię Kraszewską (1791–1859) syn sportretował m.in. w Pamiętnikach nieznajomego (1846). Józef Ignacy był najstarszy z pięciorga rodzeństwa; najmłodszy brat Kajetan (1827–1896) także zajął się literaturą, był autorem opowiadań i powieści.

Kraszewski wychowywał się w Romanowie w powiecie włodawskim (obecnie powiat bialski), pod opieką babki Zofii Malskiej i prababki Konstancji Nowowiejskiej. Wyniósł stamtąd pierwsze zainteresowania kulturą i literaturą. W latach 1822–1826 kształcił się w szkole wydziałowej w Białej Podlaskiej, zwanej wówczas Akademią Bialską, od 1826–1827 w szkole wojewódzkiej w Lublinie, wreszcie od 1827 do 1829 roku w gimnazjum w Świsłoczy, gdzie zdał egzamin dojrzałości.

We wrześniu 1829 podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Wileńskiego, wkrótce przeniósł się na literaturę. Pod pseudonimem Kleofasa Fakunda Pasternaka ogłaszał pierwsze utwory literackie drukowane w petersburskim Bałamucie (1830) i w wileńskim Noworoczniku Litewskim (1831). Brał aktywny udział w życiu studenckim, także w gronie spiskowców. 3 grudnia 1830 wraz z grupą młodzieży został aresztowany. Pobyt w więzieniu (potem w szpitalu więziennym) trwał do marca 1832; Kraszewski otrzymał nakaz osiedlenia się w Wilnie z dozorem policyjnym, ale tylko do końca 1832 r. Od grożącej mu branki do wojska na Kaukaz uratowało go wstawiennictwo ciotki (przełożonej wileńskich wizytek) u generał-gubernatora. W późniejszych latach Kraszewski twierdził, że w początkowej fazie procesu był nawet skazany na śmierć. Wyniósł z tego okresu stosunek do zbrojnej walki powstańczej – odnosił się do niej ze zrozumieniem, ale i niechęcią, brakiem wiary w powodzenie.

W okresie przymusowego pobytu w Wilnie prowadził historyczne badania źródłowe, co po latach zaowocowało m.in. czterotomową historią tego miasta, Wilno od początków jego do roku 1750, spisywaną w latach 1840–1842, a także kilkoma powieściami. Zaangażował się w popularyzację źródeł historycznych, inicjował wydawanie pamiętników i diariuszy. Z wielu takich źródeł korzystał w swojej twórczości.

Niedługo potem osiadł w rodzinnej wsi Dołha, gdzie u boku ojca nabierał doświadczenia w pracy gospodarskiej. Wkrótce zawarł związek małżeński (10 czerwca 1838) z Zofią Woroniczówną, bratanicą prymasa Jana Pawła Woronicza. W 1838 wraz z żoną osiedlił się na Wołyniu. Początkowo był dzierżawcą wsi Omelno (powiat łucki), następnie w 1840 roku zakupił wieś Gródek koło Łucka. Tam, obok codziennych zajęć gospodarskich, musiał zmierzyć się z procesem o zatajone zadłużenie ciążące na wiosce. Odbył w tym okresie kilka podróży, m.in. do Kijowa i Odessy, które zaowocowały Wspomnieniami Odessy, Jedyssanu i Budżaku (1845–1846). W 1846 gościł w Warszawie, rok później na leczeniu w Druskienikach. W 1848 Kraszewski sprzedał Gródek i przeniósł się do kolejnego nabytku – wsi Hubin (położonej również w powiecie łuckim). Stąd, zrażony niepowodzeniami gospodarskimi, a zarazem przymuszony koniecznością kształcenia czworga dzieci, przeniósł się w 1853 roku do Żytomierza, gdzie mieszkał do 1860, pracując jako kurator szkolny.

W Żytomierzu, będącym w tym okresie 40-tysięcznym miastem, ośrodkiem życia społecznego i towarzyskiego polskiej szlachty oraz siedzibą carskich władz gubernialnych, Kraszewski pełnił szereg funkcji i godności. Był m.in. kuratorem szkół polskich (o ograniczonych kompetencjach), dyrektorem Teatru Żytomierskiego (od 1856), dyrektorem Klubu Szlacheckiego, prezesem Towarzystwa Dobroczynności. Cieszył się jednocześnie rosnącą sławą jako pisarz. Mimo pełnionych godności szlacheckich Kraszewski dostrzegał problemy społeczne i występował przeciwko systemowi pańszczyźnianemu, ogłosił m.in. memoriał popierający projekt nadania ziemi chłopom, przedstawiony na zjeździe gubernialnym szlachty w Żytomierzu na początku 1858. Wkrótce, po odbyciu w 1858 półrocznej podróży po Europie, nabrał także sympatii do idei demokratycznych i gospodarczych zachodniej Europy.

Równocześnie nie zaniedbuje działalności literackiej i wydawniczej, między innymi w latach 1841–1851 redaguje wileńskie Athenaeum, od roku 1837 jest współpracownikiem Tygodnika Petersburskiego, od roku 1851 Gazety Warszawskiej. W tym okresie parokrotnie odwiedza Odessę i Warszawę. W latach 1860-1887 był członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Po powrocie z podróży pisarz poróżnił się ostatecznie ze środowiskiem szlachty wołyńskiej i podjął decyzję o przeniesieniu się do Warszawy (1851), gdzie przez trzy lata mieszkał przy ulicy Mokotowskiej 48. Został redaktorem Gazety Codziennej Leopolda Kronenberga (1859), podnosząc znaczenie pisma (co wyraziło się m.in. kilkunastokrotnym wzrostem liczby prenumeratorów). Propagował kapitalistyczne formy gospodarki rolniczej, inwestycje, uprzemysłowienie, rozwój kolei, tworzenie zrzeszeń handlowo-finansowych. Odbywał dalsze podróże zagraniczne, był w Belgii i Francji (dwukrotnie), Włoszech, Rosji (1858). Angażował się w działalność polityczną emigracji i analizował możliwość wybuchu powstania (opublikował w Paryżu broszurę Sprawa polska w r. 1861, 1861). Zgodnie z nabytymi przed trzydziestu laty poglądami nie był zwolennikiem powstania, starając się publikacjami w Gazecie Polskiej (1861 nastąpiła zmiana nazwy z Gazeta Codzienna) tonować atmosferę przedpowstańczą. Został członkiem Delegacji Miejskiej.

Jednak jako zdecydowany krytyk polityki margrabiego Wielopolskiego, a także mając opinię „człowieka Kronenberga” (lidera stronnictwa Białych), pod koniec stycznia 1863 został zmuszony do opuszczenia Warszawy. Wyjechał do Drezna.

W Dreźnie, od czasów rozbiorowych jednym z głównych ośrodków polskiej emigracji, Kraszewski zajął się pomocą dla szukających schronienia za granicą powstańców styczniowych. W pracy literackiej skupił się na publicystyce politycznej, pod pseudonimem Bogdan Bolesławita ogłosił szereg powieści o tematyce powstańczej. Utwory te zamknęły mu drogę powrotną do Warszawy po upadku powstania, odbywał natomiast kolejne podróże po Europie, w pierwszych latach emigracji szukając wsparcia dla sprawy powstańczej, potem także dla kuracji i wypoczynku – obok klęsk narodowych Kraszewski przeżywał niepowodzenia prywatne, problemy finansowe, długi zięcia i syna Jana, deportację brata Lucjana do Rosji, zesłanie zięcia i wyjazd wraz z nim córki Konstancji z dziećmi.

Jako doświadczony dziennikarz podjął w 1865 roku pracę redaktora tworzonego we Lwowie pisma Hasło. Spotkał się z dużym zawodem – nie otrzymał zezwolenia na pobyt we Lwowie i został zmuszony do współpracy na odległość, nie mógł też forsować swoich poglądów; dla właścicieli pisma, lwowskich ziemian, Hasło miało być raczej forum poglądów konserwatywnych, a nazwisko Kraszewskiego magnesem dla czytelników. Ostatecznie nic z tych planów nie wyszło, Hasło upadło po pół roku.

Mimo niepowodzenia we Lwowie pisarz nadal planował osiedlenie się w Galicji. W 1866 został obywatelem Krakowa, a wkrótce Austrii. Plany pozostania na stałe zostały podważone obserwacjami poczynionymi w Galicji, które unaoczniły Kraszewskiemu siłę konserwatyzmu. Wyrazem tego stała się klęska Kraszewskiego w staraniach o katedrę literatury polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, które pisarz przegrał z faworytem konserwatystów Stanisławem Tarnowskim, mimo iż konkurent nie spełniał wymogów formalnych. Po kolejnym niepowodzeniu – fiasku planów kupna krakowskiego Czasu (który niebawem stał się czołowym pismem konserwatystów, a potem stańczyków) – Kraszewski założył w 1868 własną drukarnię w Dreźnie. Nie był to dobry interes, już w 1871 został zmuszony do odsprzedania drukarni ze stratą finansową; skutkiem przedsięwzięcia pozostało obywatelstwo saskie, które w 1871 przeszło na Obywatelstwo Rzeszy Niemieckiej.

Od roku 1873 roku poświęca się wyłącznie pracy literackiej. Parokrotnie w okresie drezdeńskim odwiedzał Galicję i Poznańskie, w roku 1879, podczas jubileuszu pięćdziesięciolecia pracy literackiej, entuzjastycznie przyjmowany w Krakowie, w roku 1882 we Lwowie założył Macierz Polską. W roku 1883 aresztowany w Berlinie pod zarzutem działalności wywiadowczej na rzecz Francji (Kraszewski finansował z własnych pieniędzy sieć wywiadowczą z pobudek patriotycznych. W uznaniu zasług prezydent Francji, marszałek Mac Mahon, chciał nadać Kraszewskiemu Krzyż Komandorski Legii Honorowej). Na procesie w Lipsku został skazany na 3 i pół roku więzienia w twierdzy w Magdeburgu. Z powodu choroby płuc w 1885 roku został wypuszczony za kaucją. Wyjechał do Szwajcarii, a później do San Remo. Zmarł 19 marca 1887 roku w Genewie, został pochowany 18 kwietnia w krypcie zasłużonych na Skałce w Krakowie.

Źródło: Wikipedia.org