Warszawskie kino Świt w tym roku przygotowało wyjątkową niespodziankę dla wielbicieli szwedzkiej kinematografii. Od 4 do 13 listopada potrwa w nim Przegląd Świat według Bergmana (szczegóły na końcu artykułu) – doskonała okazja do zapoznania się ze sztuką mistrza.
Jednak zanim udamy się do kina, warto bliżej przyjrzeć się osobie samego reżysera oraz jego niewątpliwie szczególnej twórczości.
Ernst Ingmar Bergman, bo tak brzmi pełne imię reżysera, na świat przyszedł 14 lipca 1918 roku w Uppsali. Jako syn pastora, od najmłodszych lat znajdował się pod silnym wpływem protestantyzmu. Konserwatywne poglądy rodziców oraz surowe wychowanie wywarło ogromny wpływ na kształtującą się psychikę i wrażliwość młodego Bergmana. On sam przyznaje, że jego kontakt z rodzicami pełen był negatywnych emocji. Swoje wczesne relacje z nimi określa jako pełne nienawiści. Potrzeba było wielu lat, by dorosły już reżyser nauczył się rozmawiać z bliskimi i mógł nazwać ich przyjaciółmi. Wspomnienia z dzieciństwa i wczesnej młodości stanowią inspirację oraz nieodłączny element twórczości Szweda, ważne, ale nie jedyne. W jego filmach pojawiają się również widma innych fascynacji, które miały na niego wpływ niemal przez całą twórczość. Do jednej z nich należy postać reżysera Victora Sjöströma, twórcy tzw. szkoły szwedzkiej w kinie niemym. Jego Furman śmierci zaszczepił w Bergmanie szacunek do kina niemego, a styl jaki reprezentował stał się kanwą do stworzenia artystycznych rozwiązań w filmach reżysera. Oprócz Sjöströma warto wymienić również inne znaczące dla Bergmana nazwiska jak Melies, Chaplin, Disney – wielkich pionierów sztuki filmowej.
Swoje dalsze losy Bergman związał z Wyższą Szkołą w Sztokholmie gdzie zagłębiał tajniki literatury oraz sztuki. Tutaj też, dzięki armatorskim scenom swobodnie mogła rozwijać się jego miłość do teatru, który po raz pierwszy oczarował go w wieku dziesięciu lat. Jako dziecko na spektakle chodził niemal co tydzień, a magię dostrzeżoną na scenie próbował odzwierciedlać w swoim teatrze marionetek. Dla małego chłopca nie była to zabawa, a realna potrzeba odtworzenia prawdziwej atmosfery teatru. Sztuka okazała się być również doskonałym lekarstwem na skrajne uczucia dręczące reżysera w jego młodzieńczych latach. Pisanie mające służyć za zwykłą rozrywkę, a także sposób na rozładowanie emocji przerodziło się w pasję. Jedną ze sztuk powstałych w tamtym okresie Bergman wystawiał nawet w Teatrze Studenckim.
Bergman w wypowiedziach cytowanych w literaturze filmowej oraz prasie jawi się jako osoba obdarzona inteligencją, erudycją oraz dużą świadomością artystyczną. Jasno postawione cele: miłość do sztuki, wyrażanie siebie, swojej wyobraźni, emocji już od reżyserskiego debiutu w 1945 roku pozwoliły realizować mu swoje artystyczne zamierzenia zarówno na gruncie teatralnym jak i filmowym. To właśnie tym właściwościom ludzkiej natury przypisuje najwyższe wartości: kiedy jest się artystą, tworzy się filmy, ważny jest brak konsekwencji(…) Jeśli jest się konsekwentnym, piękno wymyka nam się(…).Pod względem uczuciowym należy być spójnym. Nie wolno spójnym nie być. Ale jeżeli ufa pan własnym emocjom, kiedy zawierza pan swojej twórczej wyobraźni, może pan sobie pozwolić na całkowity brak konsekwencji. Nic nie szkodzi. Gdyż jest pan w stanie zrozumieć konsekwencję swoich emocji. Na zawsze.1
Reżyser jako jeden z nielicznych współczesnych twórców odważył się całkowicie oddać swojej sztuce, swoim emocjom. Filmy Bergmana to on sam. Autorskie przemyślenia, lęki, wątpliwości, poglądy – to wszystko nasyca każdy z jego obrazów bez względu na rok w którym powstał. Odwaga i szczerość w wyrażaniu siebie, w tym uczuciowym ekshibicjonizmie, zaowocowała czterdziestoma filmami, licznymi spektaklami teatralnymi oraz publikacjami literackimi z których ogromna część to dzieła wybitne, nacechowane niewyobrażalną dozą emocji. Sam Bergman zdecydowanie nie odnosił się entuzjastycznie do wszystkich swoich filmów. Do radości (1949) otwarcie nazywa… szmirą. Tylko nieliczne dzieła w jego opinii zasłużył na uznanie: Persona, Szepty i krzyki, Fanny i Aleksander (Bergman podkreśla jednak, że jedyną akceptowalną wersją jest ta pięciogodzinna!) Na taki dystans do siebie i swojej twórczości stać jedynie prawdziwego artystę.
Działalność Bergmana można podzielić na dwa okresy. Pierwszy zaczyna się w latach 40.i trwa aż do lat 70. W tym czasie reżyser poprzez liczne projekty artystyczne osiąga apogeum swoich zdolności twórczych oraz wyreżyseruje największe dzieła m.in. alegoryczny moralitet Siódmą pieczęć, który przynosi mu w 1957 roku nagrodę w Cannes, genialne Tam gdzie rosną poziomki nagrodzone Złotym Niedźwiedziem w 1958 roku. Powstaje również tzw. trylogia pionowa (Jak w zwierciadle, Goście Wieczerzy Pańskiej, Milczenie). Tematyka jaką podejmuje Bergman w tym okresie, ale nie tylko bo pewne tematy naznaczają cały jego dorobek reżyserski, skupiona jest na człowieku i jego miejscu w świecie. Przedmiotem rozważań staję się wszystko co dotyczy istoty ludzkiej. Cierpienie, samotność, strach – szczególnie przed śmiercią- próba zrozumienia jej nieuchronności, motywy samobójstwa, wędrówki, maski, choroby. Ważna staje się analiza psychologiczna postaci; psychoanalityczny obraz psychiki niekiedy przedstawiony jest na sposób iluzoryczny oraz surrealistyczny. Psychika ludzka staję areną walki człowieka z samym sobą. Wielu bohaterów Bergmana to ludzie uwięzieni przez swój umysł, jego lęki, chorobliwe stany, którymi doprowadzają się do postępującej rozpaczy; coraz bardziej zapadają się w sobie. Każda wątpliwość rodzi kolejną, jeszcze bardziej przytłaczającą. Każdy podejmowany temat jest głęboko osadzony w świecie realnym dzięki czemu odbiorca jest zdolny do całkowitego doświadczania tego co ekranowe postacie. Bergman wyraża więc nie tylko siebie. Wyraża również nas. Wszystko to utrzymane jest w konwencji, na którą duży wpływ miało wspomniane już kino nieme. Na pierwszy plan wysuwa się przestrzeń: graficzna kompozycja plenerów, choreografia i inscenizacja, ostre, kontrastowe światło oraz realizm czasu i miejsca akcji. Na tym etapie nie sposób pominąć kwestii Boga i kobiet w twórczości Bergmana.
Surowe wychowanie w którym religia stanowiła jedną z kluczowych ról sprawiło, że Bóg w jego filmach staje się źródłem lęku. Bohaterowie, a zarazem sam Bergman ciągle zmagają się z pytaniami dotyczącymi istnienia Absolutu, a tym samym jaki wpływ na ludzką egzystencję będzie miał jego brak lub rzeczywista obecność. Bóg wiąże ze sobą wiele pojęć, których nie jest w stanie objąć ludzki umysł, większość z nich ma silnie negatywne konotacje: śmierć, cierpienie to tylko nieliczne z rozważanych kwestii. Jednak musi istnieć przyczyna, dla której bergmanowscy bohaterowie nadal poddają się tym rozterkom. Bartosz Żurawiecki zauważa ciekawą zależność: Bohaterowie Bergmana złorzeczą Panu Bogu z zaciekłością Gustawa – Konrad z „Dziadów”. Bo nie mogą bez Niego żyć.2 Być może w tym kryje się rozwiązanie? Jak więc w tym pesymistycznym świecie funkcjonują kobiety? Nietrudno się domyślić, że i one w owym teatrze ponurej egzystencji nie mają łatwego życia. Owszem starają się być silne, mądre i bardzo tego potrzebują, gdyż Bergman nie oszczędza im cierpienia i psychicznych udręk, a co najważniejsze fetyszyzuje je. Skonfrontowane z taką, a nie inną rzeczywistością nie wszystkie są w stanie walczyć z narastającym egoizmem, oziębłością, rozczarowaniem. Kobiety stanowią żywo poruszany temat szczególnie we wczesnych latach 50. Natomiast lata 60. i 70. przynoszą przede wszystkim kameralne dramaty psychologiczne m.in. Szepty i krzyki, Persona, które skupione są przede wszystkim na bohaterach skonfrontowanych z cierpieniem i niezwykle przytłaczającymi emocjami. Dużą rolę w dramatach kameralnych odgrywała praca kamery oraz zastosowanie precyzyjnie budowanego napięcia między słowem, a milczeniem3. Lata 70. Przyniosły również wiele zmian. Dla Bergmana rozpoczyna się drugi etap twórczości. Zakłada własną firmę produkcyjną Cinematograph, jest szanowanym i docenianym artystą jednak wkrótce zostaje oskarżony o oszustwa podatkowe, przeżywa poważne załamanie i musi uciekać z kraju. Oczyszczony z zarzutów powraca dopiero w latach 80. by dokonać całkowitego rozliczenia ze swoim dorobkiem twórczym, raz na zawsze uporać się z emocjonalnymi demonami i zejść ze sceny jako zwycięzca. Dlatego w 1982 kręci swój ostatni film. Fanny i Aleksander to arcydzieło sztuki filmowej. Monumentalny, pięciogodzinny obraz stanowi kwintesencję wszystkich dokonań Bergmana. Jest to obraz głęboko przesiąknięty uczuciami i magią, które przemykają do rzeczywistości przez niezwykły pryzmat – dziecięce oczy małej Fanny i Aleksandra. Od tej pory Bergman zajmuje się przede wszystkim teatrem, pisze scenariusze, tworzy słuchowiska radiowe. Jego zaciszem staje się wyspa Fårö gdzie umiera 30 lipca 2007 roku.
Od reżyserskiego debiutu Bergmana minęło już ponad pół wieku. Od tego czasu szwedzki artysta zaskarbił sobie serca tysięcy wielbicieli na całym świecie. Owszem wśród licznych głosów uwielbienia słychać również te oskarżające go o pretensjonalność, czy korzystanie ze stereotypów, ale odpowiedź na to w której z opinii jest więcej prawdy musimy odnaleźć sami. Wszak o gustach się nie dyskutuje.
Na przegląd Świat według Bergmana, bródnowskie kino Świt zaprasza od 4 do 13 listopada.
Szczegółowy repertuar znajdziecie TUTAJ.
Więcej informacji znaleźć można na stronie Organizatorów.
Przypisy:
1. Olivier Assayas, Stig Björkman, Bergman rozmowy, wyd. Świat literacki, Izabelin 2007, str. 89
2. Bartosz Żurawiecki, Czy Bergman jest Polakiem?’ „FILM”, 6/2007, Warszawa 2007, str. 51
3. Joanna Wojnicka, Olga Katafiasz, Słownik wiedzy o filmie, wyd. Park edukacja, wydanie I, bielsko- Biała 2005, str. 270
Bibliografia:
Literatura:
1. Olivier Assayas, Stig Björkman, Bergman rozmowy, wyd. Świat literacki, Izabelin 2007, str. 108
2. Joanna Wojnicka, Olga Katafiasz, Słownik wiedzy o filmie, wyd. Park edukacja, wydanie I, bielsko- Biała 2005, str.436
Prasa:
1. Bartosz Żurawiecki, Czy Bergman jest Polakiem? „FILM”, 6/2007, Warszawa 2007, str. 98
2. Kwartalnik Filmowy, nr 39 – 40, jesień/ zima 2002, wyd. Instytut Sztuki PAN.
Internet:
1. http://www.bergman.republika.pl/index2.html
2. http://film.org.pl/europa/bergman.html
3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Ingmar_Bergman
4. http://pl.wikipedia.org/wiki/Victor_Sj%C3%B6str%C3%B6m