Żyjący w latach 1826-1891 Mateusz Gralewski to polski etnograf, publicysta oraz działacz niepodległościowy. W czasie nauki w gimnazjum wstąpił on do tajnej organizacji młodzieżowej o demokratyczno-niepodległościowej ideologii. W 1843 roku organizacja ta została wykryta i rozbita przez carskie władze. Mateusz Gralewski trafił do Cytadeli i został skazany na dwanaście lat służby wojskowej na Kaukazie, gdzie został wcielony do jednego z garnizonów stacjonujących w Dagestanie i walczących w wojnie kaukaskiej. W ciągu tych dwunastu lat zjeździł niemal cały tamten region, czego owocem jest opublikowana w 1877 roku książka Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli. Materiały do tego dzieła  autor zbierał głównie podczas zesłania, jednak w obawie przed represjami ze strony władzy państwowej zniszczył znaczną część swoich notatek. Dopiero po pewnym czasie na podstawie ocalałych materiałów, a także odtwarzając z pamięci niekompletne zapiski oraz wspomagając się dostępnymi publikacjami, napisał i wydał niniejsze wspomnienia.

Autor w książce tej opowiada nie tylko o swoim pobycie na Kaukazie. Właściwie można powiedzieć, że w stosunkowo niewielkim stopniu skupia się na swojej osobie i własnych przeżyciach. O wiele większą wagę przykłada do opowieści o samym Kaukazie, a prezentuje go z wielu stron: pod względem etnograficznym, historycznym, geograficznym.

Z dużą dokładnością charakteryzuje zamieszkujące ten region zróżnicowane w zakresie narodowości i wyznania ludy i grupy etniczne, przybliżając nam ich styl życia i zwyczaje, mentalność i kulturę. Dzięki niemu mamy więc okazję znacznie wzbogacić swoją wiedzę na ten temat, zdobyć wiele ciekawych informacji, przekonać się, jaka różnorodność, egzotyka i wielokulturowość cechowały wówczas Kaukaz.

Prowadząc czytelnika poprzez tamtejsze miasta, wsie i osady, zaznajamia go z burzliwą historią tej krainy. Przytacza ciekawe opowieści oraz piękne legendy związane z opisywanymi miejscami. Relacjonuje walki, potyczki, działania zbrojne, jakie miały tam miejsce, posługując się w ich opisach skrupulatnością i dynamizmem, tak że czytelnik może odnieść wrażenie, iż rozgrywają się one przed jego oczami. Wiele miejsca poświęca relacjom Rosjan z tamtejszą ludnością, nie stroniąc od realistycznych opisów okrucieństwa rosyjskich żołnierzy i urzędników, a także ukazując walkę kaukaskich ludów z imperium carskim o zachowanie niezależności i ich dążenia do uzyskania wolności.

Osobny rozdział autor poświęcił sytuacji Polaków, którzy przebywali na zesłaniu na Kaukazie. Przypomina początki wysyłania naszych rodaków w tamte rejony i akcentuje przy tym całą ironię losu wynikającą z faktu, iż tysiące ludzi, którzy wcześniej walczyli przeciwko carowi, sprowadzono na Kaukaz, aby teraz walczyli za cara. Opisuje represje stosowane wobec Polaków, ich uciemiężenie i cierpienie, wzrastające i upadające nadzieje, ale też podkreśla patriotyzm i niezłomność ducha, przytaczając przykłady buntu wśród polskich żołnierzy, opowiadając o konfliktach między Polakami i Rosjanami. Znajdziemy tu także, wplecione w tę opowieść o Polakach-zesłańcach, elementy idei polskiego prometeizmu.

Między tymi wszystkimi relacjami i wspomnieniami przewijają się niezwykle malownicze i plastyczne opisy zróżnicowanych kaukaskich krajobrazów – gór, równin, stepów, lasów, wąwozów, rzek i strumieni. Oddają one piękno i surowość tamtejszej przyrody, urzekają i zachwycają, a przy tym niesamowicie pobudzają wyobraźnię czytającego, dzięki czemu podczas lektury można te opisywane miejsca niemal zobaczyć – tak silna jest sugestywność, tak wielkie bogactwo języka, którym posługuje się Mateusz Gralewski.

Skoro jestem przy języku, jakim zostały spisane te wspomnienia, chciałabym podkreślić, iż spotkać się tu można z piękną polszczyzną, która dodatkowo, poza niewątpliwymi walorami treściowymi, sprawia, że lektura tej książki jest naprawdę wielką przyjemnością.

Warto też przy okazji wspomnieć, iż publikacja Mateusza Gralewskiego została starannie zredagowana i bardzo ładnie wydana. Zebrane po każdym rozdziale wyjaśniające przypisy oraz twarda, stylowa oprawa podnoszą jeszcze bardziej jej wartość – merytoryczną i estetyczną.

Książka Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli szczerze spodobała mi się i mogę przyznać, że trafiła w mój czytelniczy gust. Dzięki jej autorowi, który zajmująco opowiada o XIX-wiecznym Kaukazie, spędziłam czas przyjemnie i pożytecznie, bowiem niezwykle wzbogaciłam swoje wiadomości na temat tamtego regionu i jego historii, mając wrażenie, iż za sprawą tych wspomnień przenoszę się w czasie i przestrzeni.

Uważam, że dzieło to stanowi rzetelne i bardzo cenne źródło wiedzy o Kaukazie. Przede wszystkim poleciłabym je – jak wspomniałam na początku – miłośnikom literackich podróży retro, ale też tym wszystkim, którzy interesują się historią, lubią przy okazji lektury poszerzać swoją wiedzę w zakresie różnych dziedzin, a także pragną dowiedzieć się czegoś na temat tak ciekawej krainy, jaką jest Kaukaz. Zachęcam więc do sięgnięcia po tę publikację i życzę satysfakcjonującej lektury.

Autor: Mateusz Gralewski
Tytuł: Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli
Data wydania: 23 stycznia 2015
Wymiary: 155×223 mm
Liczba stron: 588
Oprawa: twarda
Wydawnictwo: Zysk i S-ka
ISBN: 978-83-7785-424-2
Gatunek: literatura faktu, wspomnienia