Lepiej zapalić jedną małą świecę, niż przeklinać ciemność.
Neutralność w czasie wojny nam, Polakom, nie kojarzy się najlepiej. Zwykliśmy ją traktować jako zaniechanie wszelkiego działania, a stąd już całkiem blisko do oskarżeń o kolaborację w myśl powiedzenia: kto nie jest z nami, jest przeciwko nam. Ale to właśnie ten szczególny status umożliwił Szwecji przeprowadzenie największej akcji humanitarnej na terytorium III Rzeszy w czasie II wojny światowej – akcji, która ocaliła życie około dwudziestu tysiącom więźniów obozów koncentracyjnych w czasie, gdy upadek imperium Hitlera był już przesądzony, krążyły pogłoski o rozkazie zabijania więźniów i likwidowania obozów, zanim zostaną wyzwolone przez aliantów i kiedy właściwie nikt nie chciał lub nie potrafił podjąć skutecznego działania w celu ratowania skazanych na zagładę ludzkich istnień (aliantów interesowała w pierwszej kolejności kapitulacja Rzeszy, Międzynarodowy Czerwony Krzyż nadal wolał nie przeciwstawiać się niemieckim przywódcom, a organizacje żydowskie były zbyt ze sobą skłócone, by ich akcje mogły przynieść jakąkolwiek korzyść).
To właśnie rząd neutralnej Szwecji postanowił zorganizować akcję znaną później pod nazwą ekspedycji białych autobusów. Na jej czele stanął hrabia Folke Bernadotte – bratanek ówczesnego króla Gustawa V, mający duże doświadczenie w prowadzeniu trudnych negocjacji (które zdobył m.in. przy wymianie jeńców wojennych), a także niezwykły talent organizacyjny, zdolności przywódcze oraz rozległą sieć międzynarodowych kontaktów. On to w ramach działalności Szwedzkiego Czerwonego Krzyża prowadził negocjacje z nazistami (w tym ministrem spraw zagranicznych Rzeszy Joachimem von Ribbentropem, szefem wywiadu Schellenbergiem, szefem niemieckiej służby bezpieczeństwa Kaltenbrunnerem, a przede wszystkim z samym Heinrichem Himmlerem), które doprowadziły do uwolnienia kilkunastu tysięcy więźniów różnych narodowości (głównie Norwegów i Duńczyków, a także Holendrów, Francuzów, Belgów, Polaków – w tym Żydów). Więźniów wywożono białymi autobusami oznaczonymi szwedzką flagą z boku i czerwonym krzyżem na dachu – początkowo do obozu zbiorczego w Neuengamme pod Berlinem, następnie przez Danię do Szwecji.
Sune Persson, opierając się na rzetelnych i sprawdzonych źródłach historycznych, m. in. bogatej dokumentacji, świadectwach i zeznaniach uczestników zdarzeń, dokonuje imponująco szczegółowej rekonstrukcji wydarzeń, jakie doprowadziły do zorganizowania akcji oraz kreśli jej złożony, najeżony rozmaitymi komplikacjami przebieg. Uzupełnia ten obraz solidnie i treściwie zarysowanym tłem historycznym wprowadzającym w realia II wojny światowej, skupiając się rzecz jasna na kwestii okupacji Skandynawii, omawiając również dwuznaczny status Szwecji.
Wiele uwagi poświęca postaci hrabiego Bernadotte oraz prowadzonym przez niego rozmowom dyplomatycznym z najwyższymi rangą nazistowskimi dygnitarzami, ujawniając kulisy misji humanitarnej, wokół której przez lata narosło mnóstwo kontrowersji. Po wojnie postawa hrabiego była mocno krytykowana – oskarżano go między innymi za samo przystąpienie do rozmów z nazistami, zarzucano, że w negocjacjach żądał zbyt niewielkich ustępstw, że ratując więźniów dawał pierwszeństwo Skandynawom przed Żydami, a kobietom z zachodniej Europy przed przedstawicielkami innych narodowości, że wręcz odmawiał ewakuacji Żydów do Szwecji. Autor udowadnia, że te pomówienia są kłamliwe i nieuzasadnione, zaś dokumenty świadczące o rzekomej winie hrabiego – sfabrykowane; stając w obronie Bernadotte’a oddaje mu sprawiedliwość, obala kolejne zarzuty, wyjaśnia kontrowersje i nieścisłości, podkreśla jego dokonania i niebagatelną rolę, jaką odegrał w misji – rolę, która została wypaczona bądź umniejszona przez innych działaczy przypisujących sobie niesłusznie jego zasługi. Persson prezentuje także ich sylwetki (np. Felixa Karstena, estońskiego masażysty Himmlera czy Gilela Storcha, sztokholmskiego przedstawiciela Światowego Kongresu Żydów) prostując i precyzując rolę, jaką odegrali w całym przedsięwzięciu. Zszargana reputacja Bernadotte’a doprowadziła do jego śmierci – został zamordowany w 1948 roku w wyniku zamachu przez bandę Sterna, kiedy jako mediator ONZ uczestniczył w palestyńsko – izraelskich negocjacjach pokojowych. A i po śmierci jego relacja, spisana na kartach Końca Trzeciej Rzeszy, była wielokrotnie podważana i szkalowana. Sune Persson swoją publikacją oddaje hołd i sprawiedliwość wielkiemu człowiekowi, który swoim talentem dyplomatycznym, męstwem i determinacją ocalił tysiące ludzkich istnień, za którymi nikt inny nie miał odwagi skutecznie się wstawić.
Gorąco polecam czytelnikom tę pasjonującą i wartościową książkę odkrywającą stosunkowo mało znany epizod wojenny, jakim była akcja ratowania więźniów obozów koncentracyjnych. Poza oczywistą wartością historyczną, jaką publikacja prezentuje, wynikającą z doskonałego przygotowania merytorycznego autora, jego kompetencji, solidności i pasji w podejściu do tematu, ma ona wymiar głęboko humanistyczny – przywraca wiarę w człowieka, boleśnie nadwątloną tragicznymi doświadczeniami dwudziestego stulecia.
Autor: Sune Persson
Tytuł: Białe autobusy. Pakt z Himmlerem i niezwykła akcja ratowania więźniów obozów koncentracyjnych
Przekład: Zofia Kunert
Wydawnictwo: PWN
Data wydania: styczeń 2013
Liczba stron: 288
Okładka: twarda
Kategoria: literatura faktu
Autorka recenzji prowadzi bloga pod adresem: http://zwiedzamwszechswiat.blogspot.com/