Był geniuszem. Przeniósł fikcję literacką na poziom, na jakim nigdy wcześniej się ona nie znajdowała, a zarazem powrócił do odwiecznych, niemal baśniowych wzorców opowiadania” – pisał o nim John Updike.

Był ulubionym pisarzem Stanisława Barei.

Calvino, Włoch z pochodzenia, przyszedł na świat 15 października 1923 roku na Kubie. Później jego rodzina osiedliła się we Włoszech, w San Remo. Lata 1941-1947 przyszły pisarz spędził na studiach w Turynie, w tym czasie został także dziennikarzem komunistycznego dziennika L’Unita, dla którego zaczął pisać w 1945 roku. W późniejszych latach pisał też dla La Nostra Lotta, Il Garibaldino, Voce della Democrazia, Contemporaneo oraz Cittá Aperta i La Republica. Po sowieckiej inwazji na Węgry w 1956 roku Calvino w proteście zerwał z włoską partią komunistyczną. Od 1959 do 1967 roku redagował już własne pismo literackie Il Menabó di letteratura.

Karierę literacką rozpoczął w 1947 roku, publikując niedużą powieść w stricte neorealistycznym nurcie pt. Ścieżka pajęczych gniazd. Wydał ją w wydawnictwie Einaudi, w którym pracował od 1948 do 1984 roku. Ukazał w niej bohatera, małego Pina na tle Włoch ogarniętych II wojną światową. W opowieść wplótł elementy baśniowe, dzięki czemu całe dzieło stało się barwne i oryginalne. Obraz wojny widzianej oczyma dziecka, które stara się dorosnąć, kojarzy się z odrealnioną zabawą dobra ze złem. Po latach autor przyznawał w wywiadzie: pierwsze moje utwory pisałem w realistycznej konwencji. Ale od początku krytycy twierdzili, że mam skłonność do przetwarzania rzeczywistości w niejako baśniową wizję, więc czułem się upoważniony do rozwijania tej ‘fantastycznej’ skłonności. Neorealizm w twórczości pisarza reprezentuje także powieść Długi dzień Ameriga opublikowana w 1963 roku i wydana także w Polsce. Tutaj Calvino snuje niezwykłą opowieść, której bohaterem jest pracownik komisji wyborczej działającej w szpitalu dla obłąkanych.

Calvino jednak, jako nieustający poszukiwacz i eksperymentator, sięgał po nowe formy i środki wyrazu. Przykładem może być przewrotna trylogia Nasi przodkowie złożona z niedużych, baśniowych, alegorycznych opowiastek, naznaczonych dowcipem, ironią, dystansem do kulturowej spuścizny, ale także rozważaniami filozoficznymi, mającymi cechy pastiszu. Wspomniane trzy opowieści to: Wicehrabia przepołowiony, Baron drzewołaz oraz Rycerz nieistniejący.

Wicehrabia przepołowiony jest alegoryczną historią dedykowaną zagadnieniu dwoistości ludzkiej natury – dobra i zła, których pierwiastki kryją się w każdej i w każdym z nas. Italo Calvino potraktował jednak temat bardzo dosłownie, opowiadając nam o niezwykłych perypetiach… połowy wicehrabiego Medardo – cynicznej, zgorzkniałej, radującej się wyłącznie zadawaniem cierpień i owładniętej pewną osobliwą obsesją. Baron drzewołaz z kolei to równie nieprawdopodobna historia, której bohater, niejaki Cosimo Piovasco di Rondo, baron, pewnego dnia wszedł na drzewo, by nigdy już z niego nie schodzić – otrzymujemy więc barwną opowieść, w której przeplatają się kulturowo – historyczne motywy charakterystyczne dla przełomu XVIII i XIX wieku. Wreszcie Rycerz nieistniejący, inspirowany wyraźnie eposem rycerskim, to pełna humoru opowieść osadzona w czasach Karola Wielkiego, której bohaterem jest najlepszy paladyn wielkiego dowódcy –  rycerz Agilulf, będący w istocie pustą, acz myślącą i zdolną wzbudzać namiętności… zbroją.

Rok 1965 przynosi jedną z najważniejszych powieści w dorobku autora – znów niedużą w rozmiarach, ale bardzo oryginalną w formie i sposobie ujęcia tematu. Nosi ona tytuł Opowieści kosmikomiczne i stosując dobrze znane etykiety można zaliczyć ją do nurtu fantastyki naukowej, choć nie oddałoby to w pełni jej wartości. W powieści śledzimy ewolucję wszechświata wraz ze zmiennokształtną istotą o imieniu Qfqfq, która raz może być mięczakiem a raz dinozaurem, ale nigdy nie przybiera postaci człowieka. Autor rezygnuje z antropocentrycznego ujęcia, choć jego przedziwny bohater, przeżywając liczne, zdumiewające przygody, doświadcza także typowo ludzkich emocji: lęku, zagubienia, wyobcowania, ale także miłości. Później Qfqfq pojawia się także w innych utworach Calvina, np. w T Zero z 1967 roku; w Polsce wszystkie opowieści związane z tym bohaterem ukazały się dopiero w roku 2005.

Jednym z motywów, który pojawia się na kartach niektórych powieści Calvino, jest koncepcja maszyny literackiej, zdolnej zastąpić autora. Po raz pierwszy zapoznał odbiorców z tym konceptem w 1967 roku, wygłaszając odczyt pt. Cybernetyka i duchy. Wkrótce pisarz, zafascynowany dorobkiem Borgesa i ideą literatury labiryntu, otworzył kolejny rozdział w swej twórczości, tym razem wyraźnie naznaczony duchem postmodernizmu – i to najwyższej próby.

Rok 1972 w dorobku Calvina przyniósł Niewidzialne miasta – utwór z pogranicza poezji i prozy, powieść bez fabuły, zaskakujący zbiór krótkich zapisów fikcyjnych spotkań i filozoficznych rozmów między słynnym podróżnikiem Marco Polo, a Kubłaj-Chanem (Kubilaj chanem), potężnym władcą mongolskiego i chińskiego imperium. To pierwszy utwór pisarza, w którym tak wyraźnie widać postmodernistyczną, intelektualną grę, która stała się znakiem rozpoznawczym i atutem jego kolejnych dzieł.

Szczególnie dobrze widać tę grę na przykładzie najbardziej znanej w Polsce i prawdopodobnie najwybitniejszej powieści Calvina zatytułowanej Jeśli zimową nocą podróżny. Jest ona wzorcowym przykładem tekstu postmodernistycznego, wielokrotnie recenzowanym i analizowanym przez literaturoznawców. Opublikowana w 1979 roku, pod wieloma względami niezwykła, stanowi oryginalną zabawę formą i grę z czytelnikiem, który tak naprawdę jest… bohaterem tej powieści. W efekcie rozmaitych, coraz bardziej niezwykłych splotów wydarzeń, czytelnik – bohater natrafia kolejno na dziesięć początków rozmaitych, fikcyjnych powieści, których dalszego ciągu, mimo wielkich chęci, nie może zdobyć. Tropiąc kolejne książki, znajduje się w sytuacjach coraz bardziej niezwykłych. Calvino buduje w powieści wyjątkowy, wręcz namacalny klimat niezwykłości i tajemnicy. Innym przykładem gry z czytelnikiem jest Zamek krzyżujących się losów, gdzie tytułowy zamek – oberża wypełniony jest gośćmi, którzy zatracili zdolność mowy i zmuszeni są porozumiewać się poprzez odpowiednie ułożenie kart tarota.

W sierpniu tego roku ukazał się z kolei pierwszy tom trzyczęściowego wydania Baśni włoskich w opracowaniu Calvina, który przestudiowawszy rozmaite opowieści pochodzące z różnych regionów Włoch, przetłumaczył je z dialektów, usystematyzował i dał im drugie życie, opowiadając je z rozmachem.

Italo Calvino zmarł 19 września 1985 roku w Sienie, pozostawiając po sobie kilka niepublikowanych maszynopisów, m. in. niedokończoną powieść Pod słońcem jaguara oraz Wykłady amerykańskie – cykl odczytów, które miał wygłosić na Uniwersytecie Harvarda w roku akademickim 1985/86. Zbiór nie został ukończony – z sześciu planowanych części: Lekkość, Dokładność, Szybkość, Przejrzystość, Wielorakość i Zwartość powstało jedynie pięć pierwszych. Zostały one wydane w 1988 roku i stały się niejako testamentem pisarza. Na zbiór składa się pięć fascynujących esejów na temat literatury, zdumiewających przenikliwością i erudycją autora. Stanowią one także swoisty przewodnik po jego twórczości, choć tematycznie wykraczają znacznie poza jej ramy.

Twórczość:

1947 Il sentiero dei nidi di ragno (Ścieżka pajęczych gniazd)
1949 Ultimo viene il corvo (Ostatni przybywa kruk)
1951 I giovani del Po (Młodzi znad Padu)

Trylogia Nasi przodkowie (I nostri antenati):
1952 Wicehrabia przepołowiony (Il Visconte dimezzato)
1957 Baron drzewołaz (Il barone rampante)
1959 Rycerz nieistniejący (Il cavaliere inesistente)

1952 La formica argentina (Mrówka argentyńska)
1954 L’entrata in Guerra (Wstęp do wojny)
1956 Bajki włoskie (Fiabe Italiane)
1956 La panchina (libretto do opery Sergio Liberovici)
1958 I racconti (Opowiadania)
1963 Marcovaldo
1963 Długi dzień Ameriga (La giornata d’uno scrutatore)
1965 Opowieści kosmikomiczne (Cosmicomiche)
1967 T Zero – Ti con zero
1969 Zamek krzyżujących się losów (Il castello dei destini incrociati)
1970 Gli amori difficili
1972 Niewidzialne miasta (Le Città Invisibili)
1973 Il nome, il naso (Imię, nos)
1974 Autobiografia di uno spettatore (Autobiografia pewnego widza)
1975 La corsa delle giraffe
1979 Jeśli zimową nocą podróżny (Se una notte d’inverno un viaggiatore)
1980, 1982 The Uses of Literature (eseje)
1982 La Vera Storia (Prawdziwa historia, libretto do opery Luciano Berio)
1983 Palomar
1983 Historie fantastyczne (Racconti Fantastici Dell’Ottocento: Volume Primo, Il Fantastico Visionario and Racconti Fantastici Dell’Ottocento: Volume Secondo, Il Fantastico Quotidiano)
1983 Science et métaphore chez Galilée (wykład w École des Hautes Études de la Sorbonne)
1984 Collezione di sabbia

Wydania pośmiertne:

1988 Sotto il sole giaguaro (Pod słońcem jaguara)
1988 Lezioni Americane (Wykłady amerykańskie)
1990 La strada di San Giovanni (Droga św. Jana)

* Neorealizm włoski – ruch artystyczny w literaturze, plastyce, a zwłaszcza w filmie, powstały jako sprzeciw wobec faszyzmu. Kierunek powstał w wyniku zainteresowania twórców rozliczeniami wojennymi, a także problemami społecznymi pierwszych lat powojennych. Jego podstawowe dzieła zrealizowano w latach 1942-1952. W filmach neorealistycznych ukazywano konflikty i dramaty zwykłych ludzi, urastające – dzięki bogactwu obserwacji i prawdzie psychologicznej – do wielkich uogólnień.
Termin „neorealizm” wprowadził jeszcze w okresie wojny włoski krytyk filmowy Antonio Pietrangeli w związku z filmem Opętanie (1942) Luchino Viscontiego, niedopuszczonego przez faszystowską cenzurę do rozpowszechniania w kinach. Za pierwszy właściwy film tego nurtu uważa się jednak Rzym, miasto otwarte (1945) Roberto Rosselliniego, zrealizowany zaraz po wejściu wojsk amerykańskich do stolicy Włoch.

Źródła: Mgmb.toya.net.pl, Wikipedia.org, materiały wydawców