Zachęcony do podjęcia pracy literackiej, próbował początkowo swoich sił w dramacie, pisząc Teresę Raquin i Spadkobierców pana Rabourdin. Dzieła te nie zyskały jednak poklasku publiczności, w pierwszym przypadku z powodu przesadzonej, przejaskrawionej atmosfery grozy w duchu przebrzmiałego już gotycyzmu, w drugim przypadku z powodu zbyt ostrej krytyki stosunków panujących w burżuazyjnej rodzinie.

Zola postanowił skupić się na tworzeniu powieści, które według jego zamysłu miały tworzyć jeden wielki cykl analizujący w sposób naukowy stosunki społeczne epoki II Cesarstwa. Tak powstał 20-tomowy cykl Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa opublikowany w latach 1871-1893. Przedstawia ona rozległą panoramę francuskiego społeczeństwa i stanowi ważny dokument o tamtej epoce. Cały cykl utrzymany był w duchu naturalizmu, którego podbudowę teoretyczną Zola przedstawił w studium Powieść eksperymentalna (Le roman expérimental, 1880). Mimo przedstawionych tam przez siebie założeń absolutnej obiektywności narratora i porzucenia romantycznego rozmachu w kreacji bohaterów i opisie miejsc, Zola zachował iście romantyczną wyobraźnię, która pozwalała mu kreślić fascynujące opisy najbardziej prozaicznych miejsc. Natomiast wnikliwe badania warunków życia robotników i chłopów oraz działalności Kościoła katolickiego we Francji wywołały u niego sympatie socjalistyczne i antyklerykalne.

Te ostatnie widać wyraźnie w drugim cyklu powieściowym Zoli, trylogii Trzy miasta, w których poddał druzgocącej krytyce skomercjalizowany kult cudów i objawień, skostniałe i zamknięte na wiernych struktury hierarchii kościelnej, a wreszcie nieczułość Kościoła na problemy społeczno – polityczne.

W roku 1898 Zola zaangażował się w obronę francuskiego oficera oskarżonego o zdradę – Alfreda Dreyfusa, publikując na pierwszej stronie paryskiego dziennika L’Aurore artykuł J’Accuse (Oskarżam!). Miał on formę listu otwartego do prezydenta Félixa Faure i zawierał ostrą krytykę francuskiego rządu. Zola zarzucał władzom antysemityzm i niezgodne z prawem skazanie i uwięzienie Dreyfusa. Jego książki zostały umieszczone na Indeksie ksiąg zakazanych.

Zola zmarł w Paryżu 29 września 1902 roku na skutek zatrucia tlenkiem węgla. Okoliczności jego śmierci do dziś budzą poważne wątpliwości. Choć oficjalnie uznano zgon pisarza za nieszczęśliwy wypadek (wadliwa konstrukcja piecyka), istniały poważne przesłanki, że było to morderstwo na tle politycznym. Rząd Trzeciej Republiki nie zaangażował się jednak zbytnio w wyjaśnienie tej sprawy.

Twórczość Zoli wywarła znaczący wpływ na wielu powieściopisarzy XX wieku w Europie i w Stanach Zjednoczonych.

Ważniejsze dzieła:

– Teresa Raquin (Thérese Raquin, 1867, wyd. polskie 1974);

– Cykl 20 powieści pt. Rougon-Macquartowie (1871-1893). W skład cyklu weszły ostatecznie następujące dzieła (porządek chronologiczny publikacji oryginałów francuskich):

Pochodzenie rodziny Rougon-Macquartów (La Fortune des Rougon, 1871)
Zdobycz (La Curée, 1871-72)
Brzuch Paryża (Le Ventre de Paris, 1873);
Podbój miasta Plassans (La Conquête de Plassans, 1874)
Grzech księdza Mouret (La Faute de l’Abbé Mouret, 1875)
Jego ekscelencja Pan Minister Rougon (Son Excellence Eugène Rougon, 1876)
W matni (L’Assommoir, 1877)
Kartka miłości (Une Page d’amour, 1878)
Nana (Nana, 1880)
Kuchenne schody (Pot-Bouille, 1882)
Wszystko dla pań (Au Bonheur des Dames, 1883)
Radość życia (La Joie de vivre, 1884)
Germinal (Germinal, 1885)
Dzieło (L’Œuvre, 1886)
Ziemia (La Terre, 1887)
Marzenie (Le Rêve, 1888)
Bestia ludzka (La Bête humaine, 1890)
Pieniądz (L’Argent, 1891)
Klęska (La Débâcle, 1892)
Doktor Pascal (Le Docteur Pascal, 1893)

Poza powyższymi 20 tomami, wydanymi w języku polskim przez Państwowy Instytut Wydawniczy, opublikowano jeszcze dodatek do cyklu pt. Osoby cyklu Rougon-Macquart;

– Trylogia Trzy miasta (Trois Villes, 1894-1897, wyd. polskie 1895-1898): Lourdes, Rzym, Paryż.

Źródło: Wikipedia.org