Dario Fo – wybitny włoski satyryk, autor sztuk teatralnych, reżyser teatralny oraz kompozytor. W roku 1997 otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Jego sztuka nawiązuje do komedii dell’arte. Przewodnim tematem jego dzieł są idee komunizmu i anarchizmu. Wiele prac Dario Fo stworzył razem ze swoją żoną Francą Rame.
Fo działał w ruchu oporu przeciwko faszystom, naraził się Kościołowi i USA, otrzymał wyrok śmierci od włoskiej mafii i odniósł światowy sukces, jednak, zanim to wszystko nastąpiło, Dario Fo najpierw przyszedł na świat jako całkiem zwyczajne niemowlę – 24 marca 1926 roku w San Giano pod Varese. Jego ojciec był kierownikiem stacji kolejowej, zaś amatorsko zajmował się aktorstwem. Był też członkiem partii socjalistycznej. Jako dziecko Dario cały czas się przeprowadzał, bo jego ojciec często musiał zmieniać stacje, na których pracował. Dario Fo uczył się opowiadania historii od swojego dziadka (po stronie matki) oraz lombardzkich rybaków.
W roku 1940 Fo przeniósł się do Mediolanu, aby studiować w Akademii Sztuk Pięknych „Brera”. Kiedy wybuchła II wojna światowa Fo musiał przerwać studia. Został razem ze swoim ojcem członkiem ruchu oporu. Pomagał przemycać żołnierzy armii alianckich do Szwajcarii. Faszyści chcieli Fo wcielić do swoich oddziałów, ale udało mu się uciec i ukrywał się aż do wyzwolenia Włoch przez wojska sprzymierzone.
Po wojnie Fo powrócił do Mediolanu, aby studiować architekturę. Zaangażował się w ruch piccoli teatri (małych teatrów), w których zaczął prezentować swoje monologi. W roku 1950 rozpoczął pracę w firmie teatralnej należącej do Franca Parenti i porzucił poprzednie zajęcie – posadę asystenta architekta.
W roku 1951 Dario Fo spotkał Frankę Rame. Jej rodzina od pokoleń zajmowała się teatrem. Wielu jej członków pracowało przy Sette giorni a Milano. Dario częściowo zaangażował się w to przedsięwzięcie. W tym samym roku Dario wystąpił w sztuce radiowej Cocorico w stacji RAI, włoskim nadawcy publicznym. Wykonał 18 monologów, w których połączył historie biblijne z satyrą polityczną. Cenzura kościelna usunęła jego program z anteny.
W roku 1953 Dario Fo wyreżyserował sztukę Il dito nell’occhio (Palec w oko). Po kilku przestawieniach jego trupa została wyrzucona przez kościelnych dygnitarzy z ich teatru i uniemożliwiono im zorganizowanie nowego miejsca do przedstawiania swojej sztuki. Publiczności przedstawienia bardzo się podobały.
Dario Fo i Franca Rame wzięli ślub 24 czerwca 1954 roku. Fo kontynuował swoją pracę w Teatrze Piccolo, jednak wiele jego przestawień sam ocenzurował, żeby nie narażać się religijnym fanatykom. W roku 1955 Fo i Rame zaangażowali się w produkcję filmu w Rzymie. Fo współtworzył kilka scenariuszy filmowych między innymi do filmu Dino De Laurentisa. W roku 1956 Fo oraz Rame razem pracowali nad filmem Carlo Lizzaniego pod tytułem Lo svitato.
W roku 1959 Fo i Rame powrócili do Mediolanu, aby założyć trupę teatralną Compagnia Dario Fo-Franca Rame. Fo był autorem scenariuszy, występował, reżyserował oraz projektował kostiumy i scenografię, a Rame zajęła się administracją. Grupa często współpracowała z Piccolo Teatro, ale potem rozpoczęła serię występów w całych Włoszech. W roku 1960 wystawili sztukę Gli arcangeli non gioccano a flipper w mieszczącym się w Mediolanie Teatrze Odeon. W roku 1961 kilka sztuk Fo wystawiono w Szwecji oraz w Polsce.
W roku 1962 Fo napisał oraz wyreżyserował słuchowisko Canzonissima dla RAI. Jednym z epizodów przedstawienia było morderstwo popełnione przez mafię na dziennikarzu. Bossowie największych rodzin mafijnych poczuli się tym urażeni i mafia wydała na Fo wyrok śmierci, jednak policja zapewniła mu ochronę. Stacja RAI też nie była do końca zadowolona z programu i zażądała kilku zmian. Fo się na to nie zgodził, co spowodowało zaprzestanie współpracy z RAI na następne 15 lat. Jednak Fo razem z żoną ciągle wystawiali swoje sztuki w Teatrze Odeon.
Kolejna słynna sztuka pod tytułem La Signorina da buttare w roku 1967 otarła się o temat wojny wietnamskiej i zabójstwo prezydenta Kennedy’ego. Rząd amerykański uznał, że przestawienie było obrazą dla prezydenta Johnsona. W efekcie przez wiele lat Fo odmawiano wizy amerykańskiej.
Fo zyskał światową sławę dzięki wystawieniu Gli arcangeli non gioccano a flipper w Zagrzebiu na terenie ówczesnej Jugosławii (dziś Chorwacja).
W burzliwym roku 1968 Fo oraz Ramo założyli grupę Associazione Nuova Scena, która wystawiała sztuki w całych Włoszech. W Mediolanie zamienili opuszczoną fabrykę w teatr, który nazwali Il Capannone di Via Colletta. Niektóre sztuki krytykowały politykę Włoskiej Partii Komunistycznej, co doprowadziło Fo do rezygnacji z członkostwa w tej organizacji. Także agresja Układu Warszawskiego na Czechosłowację (w tym samym roku) bardzo wzburzyła Fo, który z tego powodu zabronił wystawiać swoje sztuki w krajach za żelazną kurtyną.
Najbardziej znanym przestawieniem Fo stało się Mistero Buffo (Komiczne Misterium). Sztuka opierała się na monologach łączących średniowieczne historie z tematami politycznymi. Przestawienie wystawiono 5000 razy. Kilka razy widzów zebrało się tak wielu, że występy organizowano na stadionach sportowych.
Konflikt doprowadził do rozłamu w Associazione Nuova Scena i Fo oraz Rame założyli w roku 1970 kolejną trupę teatralną Colletivo Teatrale La Comune. Ich występy opierały się na improwizacjach dotyczących polityki. Jedną ze sztuk była Przypadkowa Śmierć Anarchisty, którą wystawiono po ataku terrorystycznym na Narodowy Bank Rolny w Mediolanie. Sztuka Fedain wystawiona w roku 1971 odnosiła się do konfliktu izraelsko-palestyńskiego. W przestawieniu występowali prawdziwi członkowie Organizacji Wyzwolenia Palestyny. W latach 1981-1985 trupa teatralna przekazywała część swoich dochodów na rzecz włoskich związków zawodowych.
W roku 1973 trupa teatralna przeniosła się do kina Rossini w Mediolanie. 8 marca 1973 roku grupa neofaszystów porwała Frankę Ramę. Rame była torturowana i wielokrotnie gwałcona, ale udało jej się przeżyć. Wróciła na scenę po dwóch miesiącach.
W tym samym roku grupa artystyczna Fo zajęła opuszczony rynek w centrum Mediolanu. Nazwali swój nowy teatr Palazzina Liberty. We wrześniu 1973 wystawili sztukę Guerra di popolo in Cile o buncie przeciwko chilijskiej juncie wojskowej. Inspiracją było zamordowanie Salvadora Allende. Fo został aresztowany podczas starcia z policją, która próbowała ukrócić nielegalne przedstawienia.
W roku 1974 Fo napisał sztukę Nie mamy pieniędzy, więc nie zapłacimy farsę o parze młodych ludzi niepłacących za nic w wielkich marketach. Rok później Fo zaangażował się w referendum na temat aborcji tworząc sztukę Fanfani rapito, a potem odwiedził Chiny. Na końcu roku pierwszy raz znalazł się wśród kandydatów do Nagrody Nobla.
W roku 1975 w RAI zmieniło się kierownictwo i Fo zaproszono do nowego programu Il teatro di Dario. Druga wersja Mistero Buffo została zaprezentowana w telewizji w roku 1977. Kościół katolicki uznał tę sztukę za obrażającą uczucia religijne; jednocześnie Franca Rame otrzymała nagrodę IDI dla najlepszej telewizyjne aktorki.
W roku 1978 powstała trzecia wersja Mistero Buffo oraz La Storia di an soldato (Historia żołnierza) oparta na operze Igora Strawinskiego. Fo zrobił adaptacje kilku oper Gioacchino Rossiniego. W roku 1980 Fo z rodziną przeniósł się do Libera Universit di Alcatraz na wzgórzach koło Gubbio i Perugii.
Rok 1981 przyniósł Fo zaproszenie do USA, wystosowane przez istniejący w Cambridge America Repertory Theater. Początkowo władze amerykańskie nie chciały wydać Fo wizy, ale po protestach wielu znanych pisarzy Fo został wpuszczony do USA na 6 dni w roku 1984 i drugi raz w 1985. Sztuki Fo wystawiono na Uniwersytecie Harvard, Repertory Theater, New Haven University Repertory Theatre, Centrum Kennedy’ego w Waszyngtonie, Theater of Nations w Baltimore i Joyce Theater w Nowym Jorku.
W roku 1989 Fo napisał Lettera dalla Cina w proteście przeciwko masakrze na Placu Niebiańskiego Spokoju w Chinach. W tym samym roku Fo jako pierwszy Włoch został zaproszony do Comédie Française.
Na skutek udaru mózgu Fo stracił wzrok 17 czerwca 1995 roku, odzyskał go jednak po rocznej rekonwalescencji.
Wiadomość o Noblu dla kontrowersyjnego komika zdumiała Włochy. Prawicowi, postfaszystowscy deputowani wysłali w tej sprawie protest do Ambasady Szwedzkiej. Tymczasem lewica chciała świętować „Tryumf włoskiej kultury”. Umberto Eco powiedział wwczas: Fo to wartościowy twórca. Poświęciłem mu przecież moją pracę magisterską. Mimo to, włoskie elity kulturalne są zdezorientowane – oto komik dostaje nobla za literaturę? Sam Fo odpiera ten zarzut w jednym z wywiadów: Literatura to także słowo mówione, nawet improwizowane. Akademia wreszcie doceniła wagę żywego słowa.
Fo jednak, w swoim stylu, poszedł dalej i kiedy na wiadomość o jego Nagrodzie Nobla syn pisarza zawołał: Bóg jest komunistą, Dario Fo poprawił go: Nieprawda – Bóg jest kuglarzem), co, naturalnie, rozgniewało Watykan. Włoski episkopat ogłosił, że Nobel dla klowna budzi zdumienie, zaś biskup Como Sandro Maggiolini dodał: Bóg jest humorystą, Fo jest tylko jadowity.
W uzasadnieniu komisji noblowskiej napisano, że Dario Fo rywalizuje z błaznami średniowiecznymi w krytykowaniu władzy oraz popieraniu godności uciskanych.
Nagrody i wyróżnienia
W roku 1981 Fo otrzymał nagrodę Sonninga na Uniwersytecie w Kopenhadze;
W 1985 włoską nagrodę Premio Eduardo;
W 1986 Obie Award w Nowym Jorku;
W 1987 Agro Dolce Prize.
9 października 1997 Dario Fo otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury.
Przedstawienia/sztuki teatralne (polskie tytuły):
Gli arcangeli non gioccano a flipper, (Archaniołowie nie grają w flippera, 1959)
On miał dwa pistolety i czarno-białe oczy (1960)
Kto ukradnie stopę będzie szczęśliwy w miłości (1961)
Mistero Buffo (Komiczne misterium, 1969)
Robol zna 300 słów, a jego szef 1000 i dlatego on jest szefem (1969)
Przypadkowa śmierć anarchisty (1970)
Fedain (1971)
Nie mamy pieniędzy, więc nie zapłacimy (1974)
Cały ten dom, łóżko i kościół (1977)
Historia tygrysa (1978)
Trąbki i truskawki (1981)
Coppia Aperta (Związek otwarty, 1983)
Elżbieta: Prawie kobieta losu (1984)
Jeden jest nagi, a drugi założył krawat (1985)
Oglądając Dianę (1986)
Papież i czarownica (1989)
Kobieta samotna i inne sztuki (1991)
Pierwszy cud małego Jezuska
Orgasmo Adulto ucieka z Zoo
Trzy Zbiry
Zdumiewający dwumózgowiec (Anomalo Bicefalo)
Książki:
Manuale Minimo dell’Attore (Sztuczki sprzedawcy, 1987)
Źródła: Wikipedia.org, Nobliści.pl