Urodził się 2 kwietnia 1805 roku w najbiedniejszej dzielnicy Odense, miasta, które znajduje się na wyspie Fionii, w samym sercu Danii. Był synem 27-letniego szewca Hansa Andersena i 31-letniej, niepiśmiennej praczki Anne Marie z domu Andersdatter (1774-1833). W dniu urodzenia został ochrzczony w domu, ze względu na to, że w tamtych czasach wiele noworodków umierało zaraz po urodzeniu. 17 kwietnia został ochrzczony w kościele św. Jana w Odense. Rodzina była uboga, jednak ojciec sam robił dla chłopca zabawki, umożliwił mu także oglądanie przedstawień lokalnej trupy teatralnej.

Niestety, ojciec Hansa umarł z powodu komplikacji zdrowotnych po udziale w wojnie napoleońskiej w 1816 roku, kiedy chłopiec miał jedynie 11 lat. Mały Hans z dużą determinacją pomagał samotnej matce w utrzymaniu domu, podejmując się w mieście najrozmaitszych prac. Zamarzył też wówczas o karierze artystycznej i dokładał starań, aby marzenie to mogło się ziścić. Pragnął jednocześnie rozwijać swoje zainteresowania i wyrwać rodzinę z ubóstwa, dlatego, oprócz podejmowania zwykłych prac u miejscowych kupców, zaczął zajmować się wieczorami zabawianiem zamożniejszych rodzin. W ich domach dawał popisy śpiewu, tańca i humoru; liczył, że poprawi swój warsztat i pozyska korzystne znajomości.

Był zafascynowany teatrem, miał także wyraźnie wrodzony talent i żywą wyobraźnię. Choć brakowało mu wykształcenia, zbudował sobie miniaturowy teatr i pochłaniał książki, uciekając od biedy i trudów życia w magiczny świat sztuk Holberga, Szekspira czy baśni Szeherezady.

W krainę baśni pierwsza wprowadziła go babcia (ze strony ojca). Andersen bywał z nią też w przytułku dla chorych, gdzie zajmowała się ogrodem, i gdzie później przebywał jego chory psychicznie dziadek. Kilka motywów z opowieści babki zostało później wykorzystanych przez Andersena w jego utworach. Jej postać była także inspiracją dla baśni Bzowa babuleńka.

Po śmierci ojca i powtórnym małżeństwie matki (z Nielsem Gunersenem) Andersen we wrześniu 1819 roku, mając lat 14, wyjechał do Kopenhagi z zamiarem zostania aktorem. W latach 1820-1821 uczęszczał do szkoły baletowej w Kopenhadze. Próbował dostać się tam do Królewskiego Teatru, ale jego kandydaturę odrzucono. Karierę rozpoczął jako śpiewak z wysokim sopranem, jednak utracił go po mutacji. W efekcie tych niepowodzeń pierwsze lata w stolicy były dla niego bardzo trudne, nie poddał się jednak i zaczął pisać sztuki. I choć nie przyniosły mu one szybkiego sukcesu, często były odrzucane m. in. ze względu na dużą liczbę błędów ortograficznych, stylistycznych i interpunkcyjnych (Andersen nie miał wszak wykształcenia), to jednak sprawiły, że zauważono jego talent.

W Kopenhadze Andersen zaprzyjaźnił się z dwiema rodzinami: Collin i Wulff, które stały się dla niego tak bliskie, jak własna. Poznał też wiele osób z wyższych sfer, odbierając przy okazji gorzką lekcję o zależności od dobrej woli innych ludzi. Niestety jednak, jeśli chciał osiągnąć swój cel, musiał zdobywać wpływowych przyjaciół i mecenasów, którzy pomogliby mu w rozwoju kariery. Ostatecznie jego wysiłki okazały się owocne. Dzięki wytrwałości dostał w 1822 roku stypendium królewskie, które umożliwiło mu dalszą naukę w szkole, a później studia. Pomógł mu Jonas Collins, który od początku wierzył w talent chłopca. Andersen debiutował w 1822 roku zbiorem utworów Młodzieńcze próby wydanym pod pseudonimem William Christian Walter.

Andrsen został posłany do szkoły w Slagelse i Elsinore. Szkolne lata nie były dla niego szczęśliwe – oderwany od kopenhaskich przyjaciół, mieszkał u dyrektora swej szkoły, za którym nie przepadał. Zdawał sobie jednak sprawę, że jeśli chce się rozwija twórczo, musi zyskać wykształcenie, stąd starał się jak mógł i otrzymywał całkiem dobre oceny. W trakcie nauki dbał o to, aby nie stracić kontaktu z przyjaciółmi i znajomymi z Kopenhagi, dzięki którym nie tylko nie czuł się samotny, zyskał perspektywy, ale takżr zdobył ogładę i maniery, a także nauczył się posługiwać lekkim, ironicznym, modnym wówczas dowcipem. Po powrocie do stolicy opublikował swą pierwszą książkę pt. Fodreise (Podróż piechotą  z Kanału Holmena do Wschodniego Przylądka wyspy Amager). Zdecydował się wydać ją własnym sumptem, ponieważ wydawca Reitzel nie chciał zapłacić mu żądanej sumy. Pierwsze 500 egzemplarzy zostało bardzo szybko wyprzedane, więc przy drugim podejściu Reitzel podjął już właściwą decyzję i skłonny był zapłacić, ile trzeba, za możliwość opublikowania drugiego wydania.

Po ukończeniu szkoły Andersen wciąż pisał, podjął także studia na uniwersytecie. W tym czasie zdobył już sobie w Kopenhadze pewną pozycję, stał się rozpoznawalny za sprawą swych utworów – powieści oraz sztuk, które wówczas opublikował. Rozwijająca się kariera artystyczna nie szła niestety w parze z osobistym szczęściem. Można powiedzieć, że jego życie uczuciowe było napiętnowane przez okres, w którym żył – romantyzm. Wrażliwy, delikatny i sentymentalny, ale niestety niezbyt urodziwy, zakochiwał się kilkukrotnie, jednak jego uczucie nigdy nie było odwzajemnione i jedynym, na co mógł liczyć, była przyjaźń. Z tego powodu bardzo cierpiał. Jego pierwszą niespełnioną miłością była Riborg Voigt, którą poznał podczas podróży na wieś. Była ona jednak zaręczona i nie podzielała udczuć młodego pisarza. Później zakochiwał się jeszcze kilka razy, z równie przygnębiającym skutkiem.

Wiele współczesnych biografii charakteryzuje Andersena jako biseksualistę. Wnioski, iż był biseksualny, wysnuć można m.in. z jego zachowanej korespondencji do wzpomnianej Riborg Voigt, Edvarda Collina czy Haralda Scharffa. Przykładowo, do Edvarda Collina Andersen pisał: Usycham z tęsknoty do ciebie tak, jak do pięknej kalabryjskiej dziewczyny… Moje uczucia do ciebie są takie, jak uczucia kobiety. Ta moja kobieca natura musi pozostać tajemnicą. Collin we własnym pamiętniku wspominał o tym zauroczeniu Andersena: Nie byłem w stanie odwzajemnić tej miłości, i sprawiło to autorowi wiele cierpienia. Kontekst skrywanej seksualności pisarza jest jednym z wielu, w których analizuje się współcześnie jego twórczość.

Pierwszy zbiór baśni (Eventyr fortalte for Børn – Baśnie opowiedziane dla dzieci), został wydany w Kopenhadze w roku 1835, a kolejne tomy ukazały się w latach 1836 i 1837. Zachęcony powodzeniem pierwszej serii, pisarz wydawał kolejne aż do roku 1872. Ilustratorami pierwszych (i wielu kolejnych, do dziś) wydań baśni Andersena byli Lorenz Frølich i Vilhelm Pedersen. Baśnie zostały przetłumaczone na ponad 80 języków. Na język polski tłumaczyli je m.in. Stefania Beylin, Jarosław Iwaszkiewicz, Franciszek Mirandola, Władysław Syrokomla i, po raz pierwszy bezpośrednio z języka duńskiego, Bogusława Sochańska.

Początkowo baśnie nie zostały zauważone, jednak po kilku latach, szczególnie w Niemczech, doceniono ich wyjątkową treść i humor. Andersen okazał się być pierwszym pisarzem, który pisanie dla dzieci traktował poważnie, choć nie od początku. Co istotne – dopasował do nich swój styl; pisał językiem potocznym, codziennym, dla dziecięcej rozrywki, zamiast pisać językiem dorosłych, by je czegoś nauczyć. Naturalnie był z tego powodu krytykowany, jednak przyczyniło się to do popularności jego baśni. Zastrzegał, iż jego baśnie to pudełka: dzieci oglądają opakowanie, a dorośli mają zajrzeć do wnętrza. Bardzo nie chciał, by jego baśnie od początku uznano za dzieła wyłącznie dla dzieci, bez głębszego sensu.

Andersen kochał podróże. Mawiał podróżować to żyć. Z wielkim entuzjazmem powitał kolej, miał  zresztą generalnie wysokie mniemanie o przemyśle i jego osiągnięciach, był entuzjastą rozwoju nowych technologii. Jako jeden z pierwszych ujrzał działanie telegrafu i stwierdził, iż wynalazek ów da światu jednolity stan duchowy, jak dziś wiele osób mówi o… Internecie.

W sumie na podróżach zeszło mu 9 lat życia. Zwiedził niemal całą Europę. Jego motywacją były nie tylko względy praktyczne (wówczas podróże artystów i spotkania z odbiorcami ich twórczości były, podobnie jak dziś, formą zdobywania i podtrzymywania popularności), ale także ogromna ciekawość ludzi i świata. Gnał go jednak także niepokój ducha. Wiemy, że Andersen borykał się z samotnością, kompleksami i lękami. Obawiał się bardzo, że oszaleje jak jego dziadek. Miewał stany depresyjne, melancholiczne, miał skomplikowaną osobowość a także egocentryczny charakter, był nadwrażliwy. Wszystko to znacznie utrudniało mu znalezienie swojego miejsca na ziemi. Podróżował więc, głównie do Niemiec (gdzie się bardzo zadomowił) i Włoch, a także do wielu innych miejsc, omijając jednak ziemie historycznie polskie. Jedna z podróży do Włoch stała się inspiracją dla powieści Improwizator, która odniosła znaczny sukces w Danii i za granicą.
 
Rok 1835 to początek gwałtownego wzrostu sławy pisarza. Jego powieści stały się wówczas dobrze znane w Niemczech. W dziesięć lat później uznanie zawdzięczał już głównie swym baśniom, które (podobnie jak powieści) podbiły nie tylko Danię czy Niemcy, ale także Anglię i Stany Zjednoczone. Wreszcie przyszedł też czas na prawdziwe zaszczyty. W roku 1846 król pruski Fryderyk Wilhelm IV nadał Andersenowi stopień szlachecki Czerwonego Orła. W 1851 roku Andersen został mianowany honorowym profesorem w Kopenhadze, a w 1859 bawarski król Maksymilian II nadał mu Order Kultury i Nauki Maksymiliana. Z kolei w roku 1867 został mianowany w Danii honorowym Doradcą Stanu. Mimo że tyko kilkakrotnie odwiedził swe rodzinne miasto, Odense również chciało uczcić jego talent i także w 1867 roku, w grudniu, nadało mu honorowe obywatelstwo.

Pod koniec życia chorował na gruźlicę. Zmarł 4 sierpnia 1875 roku w Rolighed koło Kopenhagi. Pochowano go na cmentarzu Assistens w Kopenhadze.

W 1956 roku ufundowano międzynarodową nagrodę dla najwybitniejszych twórców literatury dla dzieci – Medal im. H.C. Andersena, przyznawany co dwa lata przez IBBY. Powstała także Lista Honorowa im. H.C. Andersena, na której umieszczane są najlepsze książki dla dzieci i młodzieży.

W roku 2005, z okazji dwusetnej rocznicy urodzin baśniopisarza, Poczta Polska wypuściła dwa znaczki, na których znajdują się wizerunki postaci z dwóch popularnych baśni Andersena: Małej Syrenki oraz Królowej Śniegu. Natomiast w Danii postanowiono wydać wszystkie jego baśnie tak, jak je napisał – bez poprawek wydawnictw. To właśnie wydanie, ilustrowane wycinankami Andersena, stało się podstawą przekładu Bogusławy Sochańskiej (Baśnie i opowieści t. 1-3, Poznań, 2006).

Najbardziej znane baśnie Andersena to:

Anioł (Engelen)
Bałwan ze śniegu (Sneemanden)
Bąk i piłka
Brzydkie kaczątko (Den grimme Ælling)
Bzowa babuleńka (Hyldemoer)
Calineczka (Tommelise)
Choinka (Grantræet)
Cień (Skyggen)
Coś (Noget)
Co się zdarzyło ostowi (Hvad Tidselen oplevede)
Czerwone buciki / Czerwone trzewiczki (De røde Skoe)
Dzbanek do herbaty
Dzień Sądu Ostatecznego (Paa den yderste Dag)
Dziewczyna, która podeptała chleb
Dziewczynka z zapałkami (Den lille Pige med Svovlstikkerne)
Dzielny żołnierz cynowy / Dzielny cynowy żołnierz (Den standhaftige Tinsoldat)
Dzikie łabędzie (De vilde Svaner)
Dzwony (Klokken)
Historya roku / Historia roku (Aarets Historie)
Igła do cerowania (Stoppenaalen)
Kalosze szczęścia (Lykkens Kalosker)
Kogut podwórzowy i kogucik na dachu (Gaardhanen og Veirhanen)
Krasnoludek
Królowa Śniegu (Sneedronningen. Et Eventyr i syv Historier)
Krzesiwo (Fyrtøiet)
Księżniczka na ziarnku grochu (Prindsessen paa Ærten)
Kwiaty Idalki / Kwiaty małej Idy (Den lille Idas Blomster)
Latający kufer (Den flyvende Kuffert)
Len (Hørren)
Listek z nieba (Et Blad fra Himlen)
Mała Syrenka (Den Lille Havfrue)
Mały Klaus i duży Klaus (Lille Claus og store Claus)
Motylek (Sommerfuglen)
Nowe szaty króla (Keiserens nye Klæder)
Ogrodnik i jego chlebodawcy (Gartneren og Herskabet)
Co ojciec czyni, jest zawsze słuszne / Ojciec ma zawsze rację (Hvad Fatter gjør, det er altid det Rigtige)
Ole Zmruż-oczko / Ole Śpijsłodko (Ole Lukøie)
Opowieść o matce (Historien om en Moder)
Opowieść z wydm (En Historie fra Klitterne)
Ostatnia perła (Den sidste Perle)
Ostatni sen starego dębu
Pasterka i kominiarczyk
Z jednego gniazda / Pięć ziarenek grochu (Fem fra en Ærtebælg)
Pod starą wierzbą (Under Piletræet)
Stokrotka (Gåseurten)
Ropucha
Rzecz całkiem pewna / Pewna wiadomość (Det er ganske vist!)
Słowik (Nattergalen)
Stara latarnia
Sosna (Grantræet)
Stary dom (Det gamle Huus)
Szyjka od butelki (Flaskehalsen)
Ślimak i róża (Sneglen og Rosenhækken)
Śpiewak spod strzechy
Świniopas (Svinedrengen)
Talizman (Talismanen)
Towarzysz podróży (Reisekammeraten)
Umarłe dziecko
Wszystko na swoim miejscu (Alt paa sin rette Plads!)
Za tysiąc lat
Zupa z kołka od kiełbasy (Suppe paa en Pølsepind)

Źródło: Wikipedia.org