Tadeusz Boy Żeleński to wyjątkowa postać – polski pisarz, poeta, satyryk, kronikarz, eseista, tłumacz literatury francuskiej, krytyk literacki i teatralny, lekarz, działacz społeczny, wolnomularz. Współpracownik Ireny Krzywickiej, propagował świadome macierzyństwo, antykoncepcję i edukację seksualną.

TAK pisał w 1929 roku o Piekle kobiet, błyskotliwym eseju, w którym przeciwstawia się karaniu kobiet za przerywanie ciąży i pisze o obłudzie tych, którzy głosząc „prawo do życia płodu”, grożą kobiecie więzieniem, nie troszcząc się jednocześnie o jej (i przyszłego dziecka) warunki bytowe. Wiele zawartych w tym tekście myśli i spostrzeżeń jest dziś, w XXI wieku, (niestety) nadal aktualnych. To i inne jego dzieła znaleźć można na stronie Wolne Lektury.

W 2012 roku dzieła Boya przejdą do tzw. domeny publicznej, co oznacza, że będą mogły być swobodnie rozpowszechniane i wykorzystywane bez obaw o prawa autorskie. Na ten temat więcej przeczytać można TUTAJ.

Urodził się 21 grudnia 1874 roku w Warszawie jako Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński. Boy to, oczywiście, pseudonim literacki. Był synem Wandy z Grabowskich i Władysława Żeleńskiego, kompozytora. Rodzina pieczętowała się herbem Ciołek.

Tadeusz Żeleński w latach 1892–1900 studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wcześniej uczęszczał do Nowodworka. Uczył się wprawdzie, ale jednocześnie prowadził hulaszczy tryb życia, nie stroniąc od alkoholu i gry w karty. Na rok przerwał studia, wpadł w nałóg karciarstwa hazardowego i najważniejszą kwestią życiową stały się dla niego pieniądze. Zdecydował się na stypendium wojskowe (50 guldenów rocznie), które musiał następnie odsłużyć w armii austro-węgierskiej po ukończeniu studiów. Kiedy w 1898 roku z Berlina do Krakowa przeprowadził się Stanisław Przybyszewski, Żeleński stał się jego nieodłącznym towarzyszem, zafascynowany pisarzem i zakochany w jego żonie, przybyłej do Krakowa niedługo później Dagny. Kiedy w 1901 roku otrzymał ostatecznie dyplom medyczny, rozpoczął pracę w Szpitalu św. Ludwika. Jego tryb życia niewiele się przez to zmienił; nadal często przebywał w krakowskich kawiarniach, m.in. „U Turlińskiego” (w hotelu Pod Różą), czy w „Jamie Michalika”.

W 1904 roku ożenił się z Zofią Pareńską – piękną Zosią z Wesela Wyspiańskiego. Żeleński był obecny na uroczystości stanowiącej pierwowzór tego dramatu. Małżeństwo to zostało zaprojektowane przez rodziców Tadeusza i Zofii (Eliza Pareńska i Wanda Żeleńska były ze sobą zaprzyjaźnione, natomiast Stanisław Pareński uczył Tadeusza na Uniwersytecie i pomógł mu zdobyć pracę w szpitalu). Z tego związku przyszedł na świat Stanisław Żeleński, późniejszy aktor (jako niemowlę sportretowany wraz z matką przez Stanisława Wyspiańskiego na obrazie Macierzyństwo (Zofia Żeleńska karmiąca) z 1905).

Pracując jako lekarz pediatra w Szpitalu św. Ludwika w Krakowie (1901–1906), Żeleński zainicjował powstanie organizacji „Kropla mleka”, której był kierownikiem i gdzie pracował jako doradca lekarski. Rozpoczął nawet pisanie pracy habilitacyjnej, jednak wysłany na stypendium do Paryża zainteresował się literaturą francuską i pozostał jej wierny do końca życia, przekładając na język polski jej kanon niemal w całości (za przekład dzieł Moliera otrzymał w 1914 palmy Akademii Francuskiej, w 1927 Krzyż Oficerski Legii Honorowej, a w 1934 Krzyż Komandorski Legii Honorowej). Jego przekłady są uważane za wzorcowe, cechuje je nienaganny, wyjątkowy styl, znakomicie dopasowany do ducha oryginałów. Po powrocie do kraju, od 1906 współtworzył kabaret Zielony Balonik, pisząc do niego teksty satyryczne.

W czasie I wojny światowej jako lekarz kolejowy służył w armii austriackiej. W 1919 zakończył pracę lekarza i został zatrudniony jako recenzent teatralny w krakowskim magazynie „Czas„. Od 1922 zamieszkał w Warszawie, gdzie jego pierwszym zajęciem było kierownictwo literackie w Teatrze Polskim. W 1928 otrzymał nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek jako jeden z najwybitniejszych krytyków (wraz z Wacławem Borowym i Karolem Irzykowskim). Przed wojną był ostro zwalczany przez środowiska konserwatywne za głoszenie liberalnych poglądów i szarganie świętości narodowych, w szczególności za odbrązawianie Mickiewicza i Fredry. W środowisku literackim krytykowany był przez Karola Irzykowskiego (m.in. w książce Beniaminek). W 1933 został wybrany do grona członków Polskiej Akademii Literatury.

Wspólnie z Ireną Krzywicką, z która był związany uczuciowo, kierował w latach 30. XX wieku prywatną kliniką warszawską promującą świadome macierzyństwo. W zainicjowanym przez siebie dodatku do „Wiadomości Literackich” pt. Życie Świadome propagował antykoncepcję i edukację seksualną. Domagał się legalizacji aborcji, by zlikwidować groźne dla życia kobiet „podziemie aborcyjne”. Bronił praw kobiet do decydowania o prokreacji i własnej seksualności.

Po wybuchu II wojny światowej wyjechał do Lwowa. Zamieszkał u szwagra żony – prof. Jana Greka. W październiku 1939 roku sowieckie kierownictwo Uniwersytetu Lwowskiego powołało go na kierownika katedry historii literatury francuskiej. Działał w lwowskim oddziale Związku Literatów Polskich, wszedł w skład kolegium redakcyjnego pisma Związku Pisarzy Sowieckich „Nowe Widnokręgi„, publikował artykuły w „Czerwonym Sztandarze„, uczestniczył w imprezach propagandowych. 19 listopada 1939 roku podpisał oświadczenie pisarzy polskich witające przyłączenie Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej.

Wykorzystując swoją pozycję, Boy przynajmniej dwukrotnie próbował interweniować u władz sowieckich w obronie osób deportowanych (chodziło o prawnika Wiktora Turka i prawdopodobnie o Annę Tetmajerową, wdowę po Włodzimierzu).

Wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców, w nocy z 3 na 4 lipca 1941, został aresztowany wraz z prof. Grekiem i jego żoną, Marią Pareńską-Grekową przez Einsatzkommando zur besonderen Verwendung pod dowództwem Brigadeführera dr Karla Eberharda Schöngartha i zamordowany tej samej nocy na Wzgórzach Wuleckich w grupie polskich profesorów lwowskich uczelni. Miejsce jego pochówku jest nieznane.

O życiu osobistym Boya przeczytaj więcej w naszym cyklu Kobiety Boya; pierwsza część TUTAJ.

Jego imię nosi od 1972 roku krakowski Teatr Bagatela.

Wstępy pisane przezeń do tych książek zostały wydane w trzech tomach pod tytułem Mózg i płeć (seria 1-3, Warszawa, 1926-1928) i stanowią krótki kurs literatury francuskiej.

Boy-Żeleński podzielił Młodą Polskę na „tatrzańską” i „szatańską” wskazując w ten sposób dwa najważniejsze obszary zainteresowań artystów współczesnej mu epoki. Był także autorem licznych felietonów społeczno-obyczajowych oraz teatralnych (przez wiele lat pracował jako krytyk teatralny) a także książek z zakresu historii literatury, wydanych jeszcze za jego życia:

Flirt z Melpomeną (Wieczór pierwszy, Warszawa, 1920, kolejne tomy: 1921, 1922, 1924, 1925, 1926, 1927, 1929, 1932),
Nasi okupanci (Warszawa, 1932),
Piekło kobiet (Warszawa, 1930),
Jak skończyć z piekłem kobiet? (Warszawa, 1932),
Murzyn zrobił swoje (Warszawa, 1938),
Balzac (Lwów, 1934),
Reflektorem w serce (Warszawa 1934),
Słowa grube i cienkie (Warszawa, 1931),
Nieco mitologii (Warszawa, 1935),
Obrachunki fredrowskie (Warszawa, 1934),
Marysieńka Sobieska (Lwów, 1937),
Brązownicy (Warszawa, 1930),
Ludzie żywi (Warszawa, 1929),
Znaszli ten kraj (Warszawa, 1932),
Markiza i inne drobiazgi (Kraków, 1914),
Słońce jesienne (tryptyk) (Kraków, 1915),
Z mojego dzienniczka. Akord smutku (Kraków – Warszawa 1917),
Antologia literatury francuskiej (Kraków, 1922),
Brewerie (Warszawa, 1926),
Marzenie i pysk (Warszawa, 1930),
Molier (Warszawa, 1924),
Pani Hańska (Lwów, 1925),
Pijane dziecko we mgle (Warszawa, 1929),
Wakacje z prydumką (Warszawa, 1933).

Dzieła zebrane Boya Żeleńskiego zostały wydane po wojnie w serii PIW-u pod redakcją Henryka Markiewicza.

W 2006 roku wydawnictwo Iskry wydało niepublikowaną wcześniej książkę W perspektywie czasu, na podstawie odnalezionego maszynopisu, złożonego przez Boya we lwowskim Wydawnictwie Mniejszości Narodowych na dwa tygodnie przed śmiercią.

Źródło: Wikipedia.org