14 października 1864 roku w Strawczynie koło Kielc urodził się Stefan Żeromski – polski prozaik, publicysta i dramaturg, nazwany „sumieniem polskiej literatury”, wolnomularz. Posługiwał się pseudonimami Maurycy Zych, Józef Katerla i Stefan Iksmoreż.

Niewiele brakowało, a byłby drugim polskim noblistą w dziedzinie literatury. W 1924 roku został kandydatem do literackiej nagrody Nobla, na przeszkodzie stanął jednak jego własny utwór Wiatr od morza, który nie spodobał się szwedzkim akademikom ze względu na swą antyniemiecką wymowę. Nobla dostał Reymont, a Żeromskiemu pozostała sława jednego z największych polskich powieściopisarzy. Wielki patriota i społecznik, a przy tym niepoprawny romantyk, przez całe życie borykał się z biedą, chorobą i okrucieństwem losu.

Żeromski był słabym uczniem. kilkakrotnie powtarzał klasę – nie odpowiadał mu system carskiego gimnazjum i ostatecznie wycofał swoje papiery ze szkoły, gdy choroba przerwała mu egzaminy maturalne. Jednak już jako uczeń pisał i wydawał pierwsze utwory na łamach prasy.

Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej herbu Jelita*. Wychował się w Ciekotach w Górach Świętokrzyskich. Jego ojciec Wincenty Żeromski wspierał Polaków walczących w powstaniu styczniowym, jednak po upadku powstania na skutek represji rosyjskich ojciec utracił majątek i, aby utrzymać rodzinę, został dzierżawcą folwarków. 

 W roku 1873 dziewięcioletni Stefan trafił na rok do szkoły początkowej w Psarach. W 1874 roku rozpoczął naukę w Męskim Gimnazjum Rządowym w Kielcach. Z tego okresu pochodzą jego pierwsze próby literackie – wiersze, dramaty, przekłady z literatury rosyjskiej. Zadebiutował w 1882 w numerze 27 Tygodnika Mód i Powieści przekładem wiersza Lermontowa i w Przyjacielu Dzieci wierszem Piosenka rolnika. Trudności finansowe i początki gruźlicy spowodowały, że gimnazjum ukończył w 1886 roku bez uzyskania matury. W tym samym roku rozpoczął studia w Instytucie Weterynarii w Warszawie (uczelnia nie wymagała matury). Tam zetknął się z ruchem socjalistycznym, działał m.in. w tajnej akcji oświatowej wśród rzemieślników i robotników. W trakcie krótkich studiów ustalały się poglądy pisarza na kwestie społeczne i polityczne. Stopniowo się radykalizował, m.in. na skutek kontaktów z czasopismem Głos.

Od 1889 jego utwory ukazywały się na łamach Tygodnika Powszechnego. W tym samym roku został zmuszony zarzucić studia z powodów finansowych i zaczął pracować jako guwerner w domach ziemiańskich m.in. w Łysowie, oraz Nałęczowie. Praca ta utwierdziła go w powołaniu do pisania. W czasie udzielania korepetycji poznał swoją pierwsza żonę – Oktawię Rodkiewiczową, a na ich ślubie świadkiem był Bolesław Prus. Wkrótce wyjechał z nią do Szwajcarii, gdzie zaczął pracę jako bibliotekarz.
 
W 1892 przebywał krótko w Zurychu (gdzie zetknął się z młodą polska emigracją socjalistyczną, poznał tam m.in. Gabriela Narutowicza i Edwarda Abramowskiego), Wiedniu, Pradze i Krakowie. Jesienią tego roku ożenił się z Oktawią z Radziwiłłowiczów Rodkiewiczową, którą poznał w Nałęczowie. Również w tym samym roku wyjechał z żoną i jej córeczką z pierwszego małżeństwa do Szwajcarii, gdzie pracował jako bibliotekarz w Muzeum Narodowym Polskim w Raperswilu. Tam powstawały m.in. Syzyfowe prace (ukazały się w 1897 roku). W Szwajcarii zetknął się m.in. z Gabrielem Narutowiczem, Edwardem Abramowskim. W latach 1895 i 1898 ukazały się zbiory opowiadań Żeromskiego.

Po powrocie do kraju w 1897 pracował jako pomocnik bibliotekarza w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie aż do roku 1904. W 1899 roku Żeromskiemu urodził się syn Adam. W tym samym roku ukazali się Ludzie bezdomni. W 1904 wyszła powieść Popioły, której sukces wydawniczy pozwolił przenieść się rodzinie Żeromskiego prawie na rok do Zakopanego. Od tego roku mógł poświęcić się już wyłącznie pracy pisarskiej, utrzymując z niej rodzinę. Od 1905 roku działał w organizacjach demokratycznych i socjalistycznych. Był inicjatorem założenia Uniwersytetu Ludowego, organizował kursy dokształcające dla uczniów szkoły rzemieślniczej, w domu Żeromskich prowadzono ochronkę i tajną szkołę.

W 1909 wyjechał z rodziną do Paryża, w którym mieszkali trzy lata. Po powrocie do kraju osiedlił się w Zakopanem. W 1913 założył nową rodzinę z malarką Anną Zawadzką. Owocem tego związku była córka Monika. Po wybuchu I wojny światowej zgłosił się do Legionów Polskich, jednak nigdy nie brał udziału w walkach. Wrócił do Zakopanego i działał w pracach Naczelnego Komitetu Zakopiańskiego. Był prezydentem Rzeczypospolitej Zakopiańskiej**.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, Stefan Żeromski chciał odpocząć po ciężkich dla niego osobiście czasach wojennych – stracił syna, podupadł na zdrowiu. Za namową przyjaciela – Bernarda Chrzanowskiego – zdecydował się przyjechać nad morze, gdzie klimat miał mu pomóc odzyskać siły i ułatwić pracę twórczą. Ostatecznie w maju 1920 roku odwiedził wioskę rybacką – Orłowo (dziś – dzielnicę Gdyni). Zamieszkał w niewielkiej chacie obok przystani rybackiej. Odbywał liczne podróże po okolicy, angażuje się w życie lokalnej społeczności, nawiązuje nowe znajomości, m. in. z  Leszkiem Serafimowiczem (Jan Lechoń), Janem Kamrowskim, Antonim Abrahamem i Janem Radtke. 8 lipca 1920 roku bierze udział w wiecu, który miał zwrócić uwagę na trudne warunki życia miejscowej ludności. Efektem wiecu jest powstanie Towarzystwa Przyjaciół Pomorza, w którego zarządzie zasiadł m.in. właśnie Żeromski.

W obliczu nadciągającej pod Warszawę Armii Czerwonej, Żeromski opuszcza Orłowo na początku sierpnia 1920 roku i powraca do stolicy. W kolejnym roku jednak znów odwiedza Gdynię. Zamieszkuje w nieistniejącym już dzisiaj domu rybaka Plichty, na rogu dzisiejszej ulicy 10 Lutego oraz Świętojańskiej. Z samego serca wsi obserwuje budowę portu i oczami wyobraźni widzi przyszłe duże i nowoczesne portowe miasto. Tutaj powstaje Wiatr od morza, zbiór opowiadań o tematyce morskiej, z których większość osadzona jest w kaszubskiej mitologii i klimacie rodzącego się miasta.

W wolnej Polsce Żeromski zamieszkał w Warszawie, gdzie brał znaczący udział w życiu literackim. Brał udział w akcji propagandowej na Powiślu celem przyłączenia tych terenów do Polski, między innymi w Iławie, Suszu, Prabutach, Kwidzynie, Sztumie, Grudziądzu i wielu innych miejscowościach Warmii, Mazur i powiatów nadwiślańskich (Powiśla). Był inicjatorem powstania projektu Akademii Literatury, Straży Piśmiennictwa Polskiego a w 1925 został założycielem i pierwszym prezesem polskiego oddziału PEN Clubu. W latach dwudziestych osiedlił się w Konstancinie-Jeziornie pod Warszawą w willi Świt, a później mieszkał na Zamku Królewskim w Warszawie. W 1922 ukazała się powieść Wiatr od morza, za którą otrzymał państwową nagrodę literacką, a w 1924 powieść Przedwiośnie.

20 listopada 1925 w Warszawie Żeromski zmarł na serce i został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie (F/4/24). W 1928 otwarto w Nałęczowie poświęcone pisarzowi muzeum.

W swych powieściach, opowiadaniach, nowelach i dramatach Żeromski korzystał z szerokiego wachlarza obserwacji społecznych i politycznych przemyśleń. Żywo angażował się w podejmowane przez siebie kwestie, co miało swoje odbicie w stylu i języku, którym pisał. W swoich powieściach sięgał po wątki historyczne – Popioły osadził w realiach czasów napoleońskich, zaś akcja wielu opowiadań i powieści toczy się w trakcie trwania powstania styczniowego.

Popularną wizję Żeromskiego dotyczącą szklanych domów roztacza przed swoim synem, w Przedwiośniu bohater powieści Seweryn Baryka:

Z olbrzymiej masy płynnej wyciąga się gotowe belki, tafle, kliny, zworniki, odlane, a raczej ulane według danego architektonicznego planu. Cały szklany parterowy dom, ze ścianami ściśle dopasowanymi z belek, które się składa na wieniec, a spaja w ciągu godziny, z podłogą, sufitem i dachem z tafel – oddaje nabywcy gotowe. (…) Gorąca woda w zimie idzie dokoła ścian, wewnątrz belek, obiegając każdy pokój. Pod sufitem pracują szklane wentylatory normujące pożądane ciepło i wprowadzające do wnętrza zawsze świeże powietrze. (…) Tymi samymi wewnętrznymi rurami idzie w lecie woda zimna obiegająca każdy pokój. Woda ochładza ściany (…). Tąż wodą zmywa się stale szklane podłogi (…).
(Przedwiośnie, Stefan Żeromski, Czytelnik 1972)

Szklane domy pełnią funkcję ideową, są to nierealne marzenia o idealnej Polsce, kraju powszechnego dobrobytu i sprawiedliwości społecznej. Konfrontacja tej wizji ze smutną rzeczywistością jest wyrazem rozczarowań samego autora i wielu ludzi mu współczesnych.

Kompozycja utworów Żeromskiego jest modernistyczna –  nie stanowi zwartej całości, rozdziały są odrębnymi jednostkami, czasem ze sobą niezwiązanymi, bohaterowie nie zawsze pojawiają się w każdej części.

Żeromski dbał, by jego powieści i opowiadania były autentyczne i wiarygodne historycznie. Misternie opisywał sceny batalistyczne, podobnie jak psychikę swoich bohaterów.

Język twórczości Żeromskiego jest rytmiczny, z licznymi hiperbolami, intensyfikacją, podkreślaniem ważnych wydarzeń i scen. Jest również niezwykle liryczny, podobny do impresjonistycznego malarstwa, zwłaszcza w opisach przyrody i jej piękna. Nowatorsko opisywał sceny erotyczne –jest w nich siła, magnetyzm, naturalność.

Stefan Żeromski zaliczany jest do najważniejszych pisarzy tworzących w dwudziestoleciu międzywojennym. Uważany za patriotę i moralny autorytet, w całej swej twórczości stwarzał wzorce bohaterów.

Sylwetki postaci, wydarzenia, przeżycia bohaterów są w dużej mierze wspomnieniami Stefana Żeromskiego, w wielu miejscach widać nawiązania autobiograficzne. Powieść Syzyfowe prace dokumentuje dzieciństwo i lata szkolne samego pisarza.

Najważniejsze utwory:

Opowiadania (1895) – Zapomnienie, Doktor Piotr, Cokolwiek się zdarzy, Zmierzch, Siłaczka, Oko za oko,
Rozdziobią nas kruki, wrony
Promień (1897)
Syzyfowe prace (1897)
Utowry powieściowe (1898)
Ludzie bezdomni (1899)
Popioły (1904)
Aryman mści się (1904)
Powieść o Udałym Walgierzu (1905)
Echa leśne (1905)
Sen o szpadzie (1905)
Nagi bruk (1906)
Nokturn (1907)
Słowo o bandosie (1908)
Duma o hetmanie (1908)
Dzieje grzechu (1908)
Róża (1909)
Sułkowski(1910)
Wierna rzeka (1912)
Uroda życia (1912)
Walka z szatanem (1916 – 19)
Przedwiośnie (1924)

* polski herb szlachecki, związany z zawołaniami Jelita i Nagody. Występował głównie w ziemi brzeskiej, krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, poznańskiej i na Mazowszu. Według opisu zawierał: w polu czerwonym dwie kopie w krzyż skośny, złote, na nich takaż trzecia na opak w słup. W klejnocie pół kozła wspiętego srebrnego z czarnymi rogami.

** państwo istniejące od 13 października do 16 listopada 1918 r. na terenie Zakopanego i jego okolic.

Źródła: Wikipedia.org, Kpl.pl, gdynia-moje-miasto.pl