Jerzy Besala pokazuje, w jaki sposób przełomowe wydarzenia omawianego okresu czasu – w szczególności wielkie odkrycia geograficzne i reformacja oraz ich skutki: przemiany ekonomiczne, społeczne, urbanizacyjne, polityczne i teologiczne – wpływały na sposób postrzegania świata i człowieka, jakie rewolucyjne zmiany w ludzkiej świadomości, relacjach damsko-męskich, podejściu do spraw płci, a nawet moralności, zapoczątkowały. Pokazuje, jak uczucia i emocje, wyrwane z dotychczasowego skrępowania średniowiecznymi, chrześcijańskimi wzorcami, kształtowały nowe zachowania i postawy, co z kolei przekładało się na powstawanie zupełnie nowych kanonów postępowania, stylu życia, światopoglądu charakterystycznego dla danej epoki. Autor ukazuje i wyjaśnia zasady działania tego mechanizmu, który zaowocował zjawiskiem narastającym przez trzy stulecia, począwszy od włoskiego renesansu po rewolucję francuską – uwolnienia i realizacji żądz, dotąd spętanych religijnymi zakazami i nakazami.

Swoją wędrówkę przez stulecia Besala zaczyna od kolebki renesansu, Italii. Wyjaśnia przyczyny, dla których właśnie na Półwyspie Apenińskim nastąpił historyczny przełom w relacjach damsko-męskich i pojawił się wzorzec virago – kobiety wykształconej, aktywnej politycznie, realizującej się twórczo i seksualnie, wykazującej typowe dotąd męskie cechy: bezwzględność, mściwość, skłonność do przemocy. Prezentuje sylwetki kobiet, które dzięki temu przeszły do historii: królowej Margot de Valois, Katarzyny Medycejskiej, Bony Sforzy czy Elżbiety Tudor. Omawia literaturę charakterystyczną dla epoki wskazując wpływ, jaki wywarł chociażby Książę Machiavellego na sposób uprawiania polityki, podnoszący manipulację uczuciami do rangi działania politycznego, a także poezję dworską, która daje nam wgląd w uczuciowość okresu odrodzenia. Omawia zmiany, jakie nastąpiły w sposobie postrzegania kobiety i jej potrzeb, będących dotąd tematem tabu, co miało związek z nurtem apoteozy kobiecości zapoczątkowanym przez Agryppę von Nettesheima, a także ukazuje dalekosiężne jego skutki. Zwraca uwagę na związek seksualnej swobody władców z rozmachem działań politycznych wnikliwie analizując biografie Henryka II (i jego związek z Dianą de Poitiers), Henryka Walezego (który rządził przy pomocy swoich mignonów) czy też Ludwika XIV, Karola Stuarta i Augusta II Mocnego, wskazując okoliczności, jakie ukształtowały ich charaktery oraz motywy postępowania, a także skutki polityczno-obyczajowe ich działań. Opowiada o codzienności emocjonalnej nie tylko na dworach i wśród elit, lecz także tej typowej dla mieszczaństwa, plebsu czy klasztorów, przechodząc płynnie do zagadnień związanych z przemianami zapoczątkowanymi przez reformację.

Besala wkracza w wiek XVII, omawiając nowe zjawisko – salonów literackich, będących naturalnym skutkiem coraz powszechniejszego dostępu do edukacji kobiet, dzięki któremu zaczęły one być postrzegane nie tylko jako obiekty seksualne czy przedmioty handlu, ale partnerki intelektualne mężczyzny. Oczywiście, jako że każda akcja wywołuje reakcję, nasiloło to z kolei mizoginię wynikającą z poczucia zagrożenia pozycji mężczyzny i obawy przed zburzeniem starego porządku, nie spowolniło jednak nurtu przełamywania starych schematów płci i kolejnych zmian w stosunkach kobieta – mężczyzna. Autor ciekawie nakreśla te najbardziej charakterystyczne, ukazując ich wielowymiarowy kontekst w różnych częściach Europy – w Italii, Francji, krajach germańskich, szlacheckiej Rzeczpospolitej. Zwraca uwagę na wpływ, jaki miały wojny prowadzone w tym okresie (głównie wojna trzydziestoletnia) na postępującą degrengoladę moralną i uczuciową społeczeństwa, co w połączeniu z surowością religii reformowanych oraz absolutyzmem (tłumienie naturalnych odruchów, przywdziewanie masek, wszechobecna etykieta) skutkowało redukcją uczuć, ich wypieraniem, co z kolei zostawiało głębokie ślady na psychice powodując bądź uzależnienie seksualne, bądź głęboką depresję (Karol II Habsburg, Filip V). Potrzeba odreagowania silnych stresów z tym związanych doprowadziła do wykiełkowania nowego nurtu w obyczajowości – libertynizmu.Besala pokazuje, w jaki sposób chaos społeczny, polityczny i religijny sprzyjał generowaniu postaw aspołecznych i egocentrycznych, których istotą było coraz bardziej powszechne folgowanie wszelkim żądzom i prowadzenie życia zgodnego z naturalnym instynktem. Wskazuje kierunek przemian XVII- i XVIII-wiecznej uczuciowości, który doprowadził do zredukowania miłości do seksu, i to w najbardziej wynaturzonych formach: homoseksualizmu, kazirodztwa, pedofilii, ekshibicjonizmu, transwestytyzmu. Prezentuje sylwetki takich postaci, jak Casanova, markiz de Sade, Karol Radziwiłł (Panie Kochanku) czy książę Kondeusz, których życiorysy idealnie oddawały charakter i tendencje obyczajowe epoki. Przedstawia także najważniejsze nurty filozoficzne będące odzwierciedleniem ówczesnej obyczajowości, ale również w pewien sposób ją kształtujące, omawiając poglądy Tomasza Morusa, Kartezjusza, Pascala, Locke, Woltera czy Rousseau, jak również analizując wybrane dzieła literackie dające nam pewne o niej wyobrażenie. Wreszcie, przechodząc do genezy rewolucji francuskiej wskazuje na jej przyczyny uwzględniając głębokie podłoże psychologiczno-społeczne, jak również skutki, jakie te dramatyczne wydarzenia wywarły na ludzkiej uczuciowości, światopoglądzie, stosunkach damsko-męskich czy wciąż podlegającej przemianom społecznej roli kobiety.

Niezwykłość publikacji Jerzego Besali wynika przede wszystkim z zadziwiającej swoim rozmachem wszechstronności w podejściu do tematu. Robią wrażenie szerokie interdyscyplinarne powiązania, jakie autor uwzględnił w swojej pracy; przenikające się sfery obyczajowa, polityczna, socjologiczna, psychologiczna, ale także literacka i filozoficzna, dają w efekcie wyjątkowo pełny, bogaty, złożony i niejednoznaczny obraz historii i kultury XVI, XVII i XVIII wieku. Wskazanie genezy i uwarunkowań konkretnych zjawisk społecznych, postaw i wzorców zachowań charakterystycznych dla każdej epoki w połączeniu z wnikliwą analizą psychologiczną postaci je reprezentujących oraz wyłuszczeniem dalekosiężnych i nie zawsze oczywistych skutków czyni lekturę nie tylko wybitnie zajmującą, ale wręcz fascynującą. Bliższe przyjrzenie się trzem stuleciom dziejów Europy przez pryzmat dogłębnie zanalizowanej obyczajowości, uchwycenie wszelkich powiązań między rozmaitymi dziedzinami życia przekładające się na perspektywiczny i wielowymiarowy wizerunek epoki okazało się nie lada wyzwaniem i niezwykłą przygodą.

Choć publikacja zamyka się na nieco ponad pięciuset stronach, jest niebywale treściwa i esencjonalna, jak na dzieło naukowe przystało – nie jest to lektura, którą można przeczytać za jednym podejściem, jednak z całą pewnością czytelnik będzie chciał do niej wielokrotnie powracać. Doskonale sprawdza się jako źródło wiedzy o tamtych czasach – rzetelne, doskonale udokumentowane i wszechstronnie zanalizowane – może też stanowić punkt wyjścia do zgłębiania poszczególnych zagadnień na własną rękę (co znacząco ułatwia obszerna bibliografia). Miłość i strach oferuje pełne rozmachu i pasji, kompleksowe, wielowymiarowe i zaskakująco świeże spojrzenie na dzieje Europy – to pozycja, którą miłośnicy historii po prostu powinni przeczytać.

Autor: Jerzy Besala
Tytuł serii: Miłość i strach. Dzieje uczuć kobiet i mężczyzn
Tytuł tomu: Wiek XVI-XVIII. Uwolnienie i konsumpcja żądz
Wydawnictwo: Zysk i s-ka
Data wydania: maj 2014
Liczba stron: 514
Okładka: twarda
ISBN: 978-83-7506-947-1
Kategoria: popularnonaukowe, historyczne

Autorka recenzji prowadzi bloga pod adresem: zwiedzamwszechswiat.blogspot.com