Bułhakow urodził się 15 maja (3 maja ss) 1891 roku w Kijowie jako najstarsze dziecko historyka religii i profesora Kijowskiej Akademii Duchownej Afanasija Iwanowicza i Warwary Michajłowny z domu Pokrowskiej. Miał sześcioro rodzeństwa. Ojciec zmarł w 1907 roku na chorobę nerek. Mimo skromnych warunków materialnych rodzina Bułhakowów interesowała się teatrem i muzyką, prowadziła nawet amatorską scenę. Michaił Bułhakow kształcił się w Pierwszym Kijowskim Gimnazjum, a od 1909 roku studiował medycynę na Kijowskim Uniwersytecie św. Włodzimierza. Pomimo sprzeciwu rodzin 26 kwietnia 1913 roku poślubił Tatianę Łappę, poznaną w 1908 roku córkę saratowskiego naczelnika izby skarbowej.

W roku 1916 ukończył studia i został zmobilizowany do wojska oraz skierowany do miejscowości Nikolskoje w guberni smoleńskiej. Prowadził tam z małżonką szpital, w którym przez rok przyjął ponad 15000 pacjentów. 18 września 1917 roku został przeniesiony do Wiaźmy. Hasła rewolucji październikowej skłoniły go do rozważenia możliwości emigracji, lecz ostatecznie Bułhakow pozostał w kraju. Po demobilizacji wrócił do Kijowa i otworzył prywatną praktykę jako wenerolog. W roku 1918 jego matka wyszła po raz drugi za mąż za chirurga Iwana Woskresieńskiego i zamieszkała nieopodal domu Michaiła. W tym mniej więcej czasie Bułhakowowi udało się wyjść z uzależnienie od morfiny, na które cierpiał od co najmniej roku.

Podczas przechodzenia Kijowa z rąk do rąk z różnych powodów – jako ochotnik, lub zmobilizowany, lub zbieg, lub jeniec – trafiał kolejno do oddziałów wojskowych walczących stron: bolszewików, Ukraińskiej Republiki Ludowej, białych. Na przełomie października i listopada 1919 roku, pełniąc służbę lekarza wojskowego 3. Tieriekskiego Pułku Kozackiego, ewakuował się na północny Kaukaz i trafił do Władykaukazu. Tam, na początku 1920 roku, rozpoczął pracę dziennikarską i postanawia porzucić praktykę lekarską na rzecz pisarstwa. Z tego, co Bułhakow wówczas pisał, zachowało się niewiele, są to wyłącznie sztuki teatralne: Synowie mułły, Samoobrona, Bracia Turbinowie, Paryscy komunardzi i Wiarołomny tata (Gliniani konkurenci). W tym okresie (w marcu 1920 r.) przebył też nawrót tyfusu.

W roku 1921 zamieszkał w Moskwie – pracował m.in. jako reporter, kronikarz, urzędnik oświatowy. Pisywał korespondencje i felietony do różnych gazet. Debiutem literackim były autobiograficzne Zapiski na mankietach (zachowane jedynie we fragmentach). Kolejno powstawały Diaboliada (1924) i Biała gwardia (1924), która po częściowym opublikowaniu na łamach czasopisma Rossija zwróciła uwagę krytyki. Oprócz entuzjastycznych pochwał mnożyły się opinie negatywne. Pierwszym jego płodem literackim było autobiograficzne opowiadanie Morfina, ukończone w 1927 roku. Rok 1919 to praca nad Zapiskami młodego lekarza, które w latach 1925–1927 będą ukazywać się w różnych czasopismach, głównie w Miedicinskim rabotniku.

Trzydziestoletni Bułhakow, walcząc z ciągłym brakiem pieniędzy, szukał pracy, o którą było niezmiernie trudno. Był konferansjerem w małym teatrzyku, współpracownikiem gazety Raboczij, reporterem i kronikarzem Torgowo-Promyszliennogo Wiestnika. Kontynuował pisanie Notatek na mankietach. 2 lutego 1922 roku dowiedział się o śmierci matki, co miało decydujące znaczenie dla powieści Biała gwardia zredagowanej ostatecznie w roku 1923 i pomyślanej przez pisarza jako pomnik pamięci matki. Na bazie tej powieści powstał dramat Dni Turbinów (w latach 1926–1929 grany był w Moskiewskim Teatrze Artystycznym (MChAT), ponownie wrócił na afisze w 1932 roku po osobistej interwencji Stalina.

Pisarz był także utalentowanym aktorem. Gdy zachorował aktor grający Sędziego w Klubie Pickwicka – zagrał jego rolę. Siedzący na widowni Stanisławski nie poznał go. Któż to? Co za wspaniały aktor! – krzyknął.

Z początkiem lat dwudziestych Bułhakowowie zostali zakwaterowani w lokalu nr 50 w kamienicy przy ul. Bolszaja Sadowaja 10. Mieszkanie to, utożsamiane ze słynnym mieszkaniem nr 50 z Mistrza i Małgorzaty, stało się też inspiracją licznych opowiadań. Wiosną 1922 roku Bułhakow zaczął regularną współpracę z pismem Nakanunie (z Osipem Mandelsztamem, Siergiejem Jesieninem, Walentinem Katajewem) wydawanym w Berlinie, gdzie w latach 1922–24 publikował fragmenty Białej gwardii, Zapisków młodego lekarza, wybór Notatek na mankietach, reportaże. W 1924–25 powstały dwa utwory science-fiction – Fatalne jaja oraz Psie serce. Ten drugi, skonfiskowany podczas rewizji w mieszkaniu autora, został mu za wstawiennictwem Gorkiego zwrócony po dwóch latach – publikacji doczekał się dopiero w 1987 roku.

Wiosną roku 1923 Bułhakow otrzymał stałą pracę jako redaktor gazety Gudok – organu Związku Kolejarzy – do którego napisał około 100 felietonów. W kwietniu 1924 roku Bułhakow rozstał się z pierwszą żoną, aby związać się z, poznaną w okresie pracy w redakcji, Lubow Jewgieniewną Biełozierską.

W 1931 roku zawarł trzecie, w końcu udane małżeństwo z Heleną Siergiejewną Szyłowską, która była pierwowzorem Małgorzaty z Mistrza i Małgorzaty. Szyłowska (z domu Nürenberg) pochodziła z Rygi, z rodziny Niemców bałtyckich, była dobrze wykształcona i władała trzema językami. Dla niej to było również trzecie małżeństwo; decydując się na związek z pisarzem – porzuciła wygodne życie u boku gen. Eugeniusza A. Szyłowskiego, naczelnika sztabu okręgu moskiewskiego.

Stalin umożliwił Bułhakowowi zatrudnienie w charakterze asystenta reżysera w Teatrze Artystycznym oraz pracę konsultanta w Teatrze Młodzieży Robotniczej. Równolegle do pracy dla teatru Bułhakow kontynuował pisanie Mistrza i Małgorzaty. W roku 1934, na zamówienie Teatru Satyry powstała sztuka Iwan Wasiliewicz – rzecz o przeniesieniu Iwana Groźnego w czasy współczesne pisarzowi. Rok 1934 przyniósł Bułhakowowi kolejny wielki wstrząs – po złożeniu podania o pozwolenie wyjazdu za granicę 7 czerwca pisarz dostał oficjalną odmowę. Wiosną 1935 roku powstała pierwsza wersja sztuki Aleksander Puszkin, kontynuacja Iwana Wasiliewicza. Po krótkiej podróży do Kijowa wiosną 1936 roku Bułhakowowie wyjechali pod Władykaukaz. Jeszcze jesienią 1936 roku Bułhakow podjął na nowo zapiski rozpoczęte w 1929 zatytułowane Tajemnemu przyjacielowi, nadając im nowy znamienny tytuł Notatki nieboszczyka, które cenzura dopuściła do druku dopiero w latach 60′ jako Powieść teatralną. Pod koniec 1937 Bułhakow odłożył na zawsze Notatki nieboszczyka i postanowił ukończyć swoją wielką powieść. Szósta wersja książki miała już ostateczną strukturę i tytuł Mistrz i Małgorzata. 28 maja 1938 roku pisarz postawił ostatnią kropkę w ostatniej wersji rękopisu w sześciu zeszytach. Pozostało jeszcze mozolne przepisywanie tekstu na maszynie, czego pod dyktando autora wprowadzającego jeszcze liczne poprawki podjęła się siostra Heleny Siergiejewny – Olga Bokszanska.

Po zakończeniu pracy 24 czerwca Bułhakow wyjechał do żony odpoczywającej od kilku tygodni w Lebiedianie. W ciągu miesiąca ukończył przerwaną Mistrzem i Małgorzatą adaptację Don Kichota dla Teatru Wachtangowa. Jesienią 1939 roku wyjechał z żoną do Leningradu i tam zaczął odczuwać pierwsze oznaki choroby: gwałtowne bóle głowy i półślepotę. Diagnoza była jednoznaczna: nerczyca. Jako lekarz i świadek śmierci swojego ojca na tę samą dolegliwość, Bułhakow nie miał wątpliwości co do swojej przyszłości – miał świadomość, że pozostało mu sześć miesięcy życia. Jego stan zdrowia na przemian pogarszał się i poprawiał. Przez cały czas byli przy nim żona i przyjaciele. Do lutego 1940 roku pisarz dyktował ostatnie poprawki do Mistrza i Małgorzaty. To wówczas powstał początek rozdziału 32. Przebaczenie i wiekuista przystań.

Michaił Bułhakow zmarł 10 marca 1940 roku w Moskwie. Następnego dnia odbyły się uroczystości żałobne w gmachu Związku Pisarzy Radzieckich, przemówienia pożegnalne wygłosili: Wsiewołd Iwanow, Aleksiej Fajko, Wasilij Toporkow i Boris Mordwinow. 12 marca urnę z jego prochami złożono na cmentarzu Nowodiewiczym w kwaterze MChAT-u graniczącej z kwaterą Teatru Wielkiego. 15 marca Litieraturnaja Gazieta pisała w nekrologu o twórcy bardzo wielkiego talentu i wspaniałego kunsztu, który przeszedł trudną i skomplikowaną drogę i wejdzie do historii literatury jako wybitny i oryginalny mistrz”.

Powieść Mistrz i Małgorzata została wydana (w wersji ocenzurowanej) dopiero w latach 1966 – 1967, a w wersji prawie pełnej w roku 1973. Opowiada o wizycie szatana w ateistycznym Związku Radzieckim. Przez wielu krytyków uważana za jedną z najlepszych powieści XX wieku, jak i najlepszą satyrę na warunki życia w ZSRR.

Pierwsza wersja powieści, zatytułowana Konsultant z kopytem, powstała w 1928 roku. Jej pierwszy rozdział wysłał do wydawnictwa Niedra, jednak bez większych nadziei na to, że cenzura pozwoli na publikację. Ostatecznie Bułhakow, niezadowolony z rezultatów swojej pracy, zniszczył tę wersję utworu i rozpoczął pracę od początku. Szczególnie intensywnie pisał od jesieni 1932 roku, nieustannie poprawiając i zmieniając już napisane fragmenty – utwór miał w sumie 6 albo 8 redakcji (dopiero w szóstej wersji utworu pojawił się jego ostateczny tytuł). Pisarz dokonywał korekty i poprawiał powieść aż do swojej śmierci w 1940 roku, nie uzyskując aż do końca zadowalającej go wersji. Po jego śmierci ukończenia dzieła podjęła się jego żona, Helena.

Powieść została opublikowana po raz pierwszy w miesięczniku Moskwa (numery 11/1967–1/1968). Pierwsze polskie wydanie w przekładzie Witolda Dąbrowskiego i Ireny Lewandowskiej ukazało się w roku 1969. Drugie tłumaczenie, autorstwa Andrzeja Drawicza, ukazało się w 1995.

Ze względu na wątek o Jeszui profesor Moskiewskiej Akademii Duchownej diakon Andriej Kurajew uważa Mistrza i Małgorzatę za książkę bluźnierczą: Powiem od razu: tak zwane rozdziały Piłata „Mistrza i Małgorzaty” są bluźniercze. Wystarczy powiedzieć o tym, że Jeszua Bułhakowskiej powieści umiera z imieniem Piłata na ustach, podczas gdy Jezus ewangeliczny – z imieniem Ojca. Każdy chrześcijanin (a chrześcijaninem jest – w maksymalnie miękkim i szerokim sensie tego słowa – człowiek, który modli się do Chrystusa) każdego odłamu zgodzi się z tym.

Powieść składa się z 32 rozdziałów. Rozdziały te, skonstruowane za pomocą różnych technik narracyjnych i połączone w sposób, przypominający montaż filmowy. Fabuła opiera się na trzech głównych wątkach (pobyt szatana w Moskwie, miłość Mistrza i Małgorzaty, spotkanie Piłata z Jeszuą), wątki te przeplatają się ze sobą i łączą poprzez różnorakie zależności, tworząc nierozerwalną całość, przy czym wątek Poncjusza Piłata jest jednocześnie powieścią w powieści. Powieść korzysta z różnych technik i wzorców literackich – odwołuje się do satyry, powieści kryminalnej, powieści przygodowej, baśni i przypowieści biblijnej. Wykorzystuje też tradycyjne motywy, m.in. czarodziejskiej przemiany, opowieści obłąkanego i kultu szatana.

Najważniejsze dzieła:

Powieści:

Biała gwardia (Белая Гвардия, Biełaja Gwardija), 1922-1924 (wyd. niepełne na łamach „Rossiji” 1925, pełne 1966)
Powieść teatralna (Театральный роман, Tieatraĺnyj roman)
Mistrz i Małgorzata (Мастер и Маргарита, Mastier i Margarita), 1928-1930 i 1932 (wyd. niepełne na łamach „Moskwy” 1966-1967, pełne 1968)

Opowiadania:

Notatki na mankietach (1920-1922)
Zapiski młodego lekarza (1925-1927)
Morfina (1927)
Czerwona korona (1922)
Diaboliada (1924)
Fatalne jaja (1925)
Psie serce (1926)

Sztuki teatralne:

Dni Turbinów (Дни Турбиных, Dni Turbinych), 1925-1926 (premiera 1926)
Mieszkanie Zojki (Зойкина квартира, Zojkina kwartira), 1925 (premiera 1926, wyd. na łamach „Nowyj Żurnału” 1969-1970)
Szkarłatna wyspa (Багровый остров, Bagrowyj ostrow), 1927 (premiera 1928)
Bieg (Бег), 1928 (wyd. 1962)
Zmowa świętoszków (Кабала святош, Kabała swjatosz), 1928
Adam i Ewa (Адам и Ева), 1931
Błogostan (Блаженство, Blażenstwo), 1933-1934
Ostatnie dni (1934)
Batumi (1935)
Iwan Wasiljewicz (Иван Васильевич), 1935
Puszkin lub Ostatnie dni (Пушкин, Последние дни, Poslednie dni), 1937

Źródło: Wikipedia.org