Mikołaj Rej z Nagłowic, herbu Oksza, (pseud.: Ambroży Korczbok Rożek, Adrianus Brandenburgensis, Doctor Civitatis Lublinensis) to polski poeta i prozaik renesansowy, również polityk oraz teolog ewangelicki. Choć nie był humanistą w naukowym rozumieniu tego słowa, zawdzięcza się mu upowszechnienie idei humanitas w polskiej kulturze. Długo uznawano go za „ojca literatury polskiej”, przez wielbicieli nazywany także – za sprawą moralitetu Wizerunk… – „polskim Dantem”. Pomimo znaczącego wkładu, jaki przypisuje się Rejowi w rozważaniach na temat początków literatury narodowej, zdaniem wielu współczesnych badaczy pozostaje on twórcą wciąż niepoznanym. Większość obiegowych opinii na temat Reja w dalszym ciągu pochodzi z błędnego wizerunku „rubasznego, niewykształconego prostaka”, jaki przypisała mu tradycja.

Twórczość Mikołaja Reja jest bogata i różnorodna, na ogół podporządkowana przesłaniu etycznemu („przykładne życie”) i religijnemu („wieczne zbawienie”). W porządku chronologicznym widoczne jest w niej przejście od dialogu i moralitetu, które odpowiadały wczesnym buntom poety, do formy speculum, stanowiącej dojrzałą realizację programu pozytywnego, służącego wychowaniu i wskazaniu drogi do zbawienia duszy. Rej jest uważany za mistrza opisu literackiego; nazwany „Brueglem polskiej literatury”, z powodu wyjątkowej wyobraźni malarskiej, otwarcie wyrażał pogardę dla humanistycznego estetyzmu, głosząc prymat praktycznego pożytku dzieła literackiego nad jego funkcją artystyczną. Był pierwszym polskim pisarzem – obok Marcina Bielskiego – który łączył rozwój rodzimego języka literackiego z ideą służbie Rzeczypospolitej.

Porównywany jest do Erazma z Rotterdamu, Franciszka Rabelais i Michała de Montaigne’a. Żywe są również badania nad związkami twórczości Reja z średniowieczem.

Mikołaj Rej urodził się 4 lutego 1505 w Żurawnie pod Haliczem na Rusi Czerwonej, w zamożnej rodzinie szlacheckiej jako syn wdowca, Stanisława, i Barbary Herburt (1480-1550, córka Piotra Herburta, wnuczka Jana Herburta z Odnowa, prawnuczka Frydrusza z Chlipel) – wdowy po dziedzicu Żurawińskim, która przedtem poślubiła ok. 1500 r. Balcera Dąbrowskiego. Jej synem z trzeciego małżeństwa, zawartego ze Stanisławem Rejem był późniejszy pisarz Mikołaj Rej.

Mikołaj odebrał fragmentaryczne wykształcenie; najpierw dwa lata w Skalbmierzu, potem kolejne dwa we Lwowie – w 1518 został zapisany w poczet studentów Akademii Krakowskiej, gdzie nie kwapił się do nauki i – jak napisał w swojej biografii – poznał co to dobre towarzystwo. Lata młodzieńcze spędził w nieograniczonej swobodzie na wsi; polował, łowił ryby – zachwycał się światem natury. W 1525 ojciec wysłał Reja na dwór magnacki Andrzeja Tęczyńskiego. Był to moment przełomowy w życiu Reja: zdobywał tam przede wszystkim ogładę towarzyską, uczył się literatury, stylistyki i ortografii. Został sekretarzem Tęczyńskiego. Po śmierci ojca pozostał na wsi i planów dalszej edukacji nie zrealizował. Rej popełniał liczne błędy faktograficzne, używał często wyrażeń wulgarnych. Przypuszczalnie jednak było to ze strony Reja udawanie człowieka prostszego, niż był w rzeczywistości, aby zbliżyć się do narodu i mówić jego codziennym językiem. Rej był utalentowanym samoukiem, który rozwijał rodzimy, „swojski” nurt polskiego odrodzenia.

Był jednym z pierwszych poetów piszących w języku polskim. Założył miasta: Rejowiec i Oksę oraz liczne wsie. Ożenił się z Zofią Kościeniówną z Sędziszowa – siostrzenicą arcybiskupa lwowskiego (1531). Później zetknął się z przedstawicielami reformacji i między rokiem 1541 a 1548 przeszedł na luteranizm, potem na kalwinizm i rozpoczął intensywną działalność religijną. Uczestniczył w synodach, zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły. Toczył spory teologiczne i majątkowe z Kościołem katolickim. Nie opuścił – jak pisał Andrzej Trzecieski – żadnego sejmu, zjazdu, ani żadnej koronnej sprawy. Nigdy nie wyjeżdżał za granicę, z czego był dumny. Kilkakrotnie był posłem z różnych ziem. Popierał szlachecki ruch egzekucyjny zmierzający do oddania zagarniętych dóbr królewskich. Utrzymywał bliskie kontakty z dworami Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta. Wciąż zmieniał miejsca pobytu, zdobywał nowe majętności. Uzyskał także pozwolenie na lokację dwóch miasteczek – Okszy (obecnie Oksa) i Rejowca (Chełmskie), w którym prawdopodobnie zmarł (między 8 września a 5 października 1569 roku). Miejsce pochówku Mikołaja Reja dotychczas pozostaje nieznane, ale niektórzy badacze sądzą, że poeta mógł zostać pochowany w Oksie. Wielokrotnie brał udział w sejmach walnych i uważał swoje pisarstwo za odpowiedzialną misję społeczną. Był ruchliwy, jowialny, dowcipny, otwarty wobec ludzi. Bywał też porywczy, kłótliwy, skąpy, bezwzględny i skłonny do pieniactwa. Ceniono go jednak powszechnie, również jako pisarza rozmiłowanego w polszczyźnie.

Dawne miano ojca literatury polskiej Mikołaj Rej zawdzięczał autorskiemu posłaniu zawartemu w zbiorze satyrycznych epigramatów Zwierzyniec (1562): A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają. W posłaniu tym autor, zgodnie z ideałami reformacji, daje do zrozumienia, że Polacy mają nie język gęsi (łacinę, nazywaną tak od brzmienia jej wymowy, od gęsich piór używanych ówcześnie do pisania, a w kontekście legendy o gęsiach, które obroniły Rzym) lecz swój własny, polski i tym samym deklaruje kulturową i polityczną niezależność Rzeczypospolitej od papieskiego Rzymu. Dzisiaj docenia się tworzących wcześniej po polsku autorów średniowiecza (Władysław z Gielniowa) i renesansu (Biernat z Lublina), jednak Rej jako pierwszy ujawnił tak wyraźną samoświadomość jako pisarz.

Twórczość Reja powstała na pograniczu epok literackich, reprezentuje różne idee: średniowieczną moralistykę i dydaktykę łączy z renesansowym posłannictwem pisarza jako propagatora języka narodowego, zamiast łaciny lub greki klasycznej. Za swoją misję uznawał edukację narodu, ukazanie harmonii człowieka i natury. Jego zdaniem „człowiek naturalny”, powinien mówić i pisać w swoim ojczystym języku. Człowieka powinna cechować „cnota”, czyli prawość, sumienie, „cześć” (honor), stałość umysłu, a także moc zsyłana na człowieka przez Boga, jak dar łaski bożej. Cnota oraz kształcenie umysłu i charakteru miały wieść człowieka ku doskonałości. W ideale tym (zawartym w nakreślonym przez Reja wizerunku ziemianina) kryje się humanistyczne umiłowanie człowieka. Jest to wyraźne dziedzictwo filozofa i filologa Erazma z Rotterdamu. Rej znał pisma tego humanisty i nawiązywał do jego koncepcji etycznych.

Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem

Jest to utwór o współczesnej autorowi tematyce, zarówno politycznej, jak i obyczajowej. Ujawnia konflikt między trzema stanami: szlachtą (przedstawicielem jest Pan), duchowieństwem (przedstawicielem jest Pleban) i chłopstwem (przedstawicielem jest Wójt). Całość poprzedza wiersz Ku dobrym towarzyszom. W Krótkiej rozprawie… po raz pierwszy na karty literatury wprowadzono mowę potoczną.

Kupiec

Rej pisał również utwory dramatyczne: Kupiec. Kształt a podobieństwo sądu Bożego Ostatecznego (1543, wyd. 1549) inspirowany był łacińskim dramatem Mercator, seu Iudicium (Kupiec, czyli sąd) z 1540, napisanym przez protestanckiego pisarza Thomasa Naogeorgusa Mercatora. Jest to moralitet, podkreślający, że (zgodnie z doktryną luteranizmu) tylko wiara i łaska wystarczą do zbawienia. Bohater, prosty i zwykły człowiek – staje po śmierci przed sądem Bożym i zdaje tam rachunek z całego życia.

Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego

Ten dramat, pod pełnym tytułem: Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego, rozdzielony w rozmowach person, który w sobie wiele cnót i obyczajów zamyka, z 1545 sięga do różnych tradycji gatunkowych: misterium, moralitetu, komedii. Pewne fragmenty utworu nawiązują do łacińskiego dramatu humanisty niderlandzkiego C. Crocusa Comoedia sacra cui titulus Joseph z 1536 (Komedia święta, która ma tytuł Józef). Bohaterem jest Józef z biblijnej Księgi Rodzaju, sprzedany przez zawistnych braci do Egiptu i tam kuszony przez żonę Putyfara. Ten dramat doczekał się również współczesnych inscenizacji (Kazimierza Dejmka) i był z powodzeniem wystawiony w Łodzi (1958) i Warszawie (1965).

Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego

Ten poemat z 1558 (wyraz „wizerunk” w obrębie tytułu to XVI-wieczna forma rzeczownika „wizerunek”) należy do najwybitniejszych dzieł Reja. Andrzej Trzecieski porównał go do Boskiej Komedii Dantego. Jest on tak samo obszernym traktatem etycznym o życiu godziwym. Stanowi przeróbkę utworu Zodiacus vitae z 1531 (Zodiak Życia) włoskiego humanisty i wolnomyśliciela (bliskiego ideom platonizmu) – Palingeniusa. Jest opowieścią alegoryczną o młodzieńcu, który wędruje po świecie w poszukiwaniu cnoty i „poczciwej” wiedzy o życiu. Wielbi on rozum i ład moralny, a gardzi próżnością tego świata, bogactwem, zbytkiem. W rozmowach z mędrcami greckimi – spotyka Epikura, Sokratesa, Platona, Arystotelesa – kształtuje się „wolny i niezależny” Rejowski „człowiek idealny” („zwolna myśl – rozkosz”), pędzi skromny, zacny, cichy żywot w rodzinnym gronie i na własnym gospodarstwie. Dla Reja platońska koncepcja życia stała się ziemiańskim ideałem „złotej mierności”, zapowiadając jego ostatnie utwory.

Postylla i utwory poetyckie

W późnym okresie twórczości Reja przeważały dzieła poetyckie. Wyjątek stanowi Postylla (1557), popularny zbiór kazań, wybór przypowieści ewangelicznych (tłumaczenia z Erazma z Rotterdamu i Wulgaty). Rej przedstawia się tu jako wielki zwolennik reformacji. Protestuje „przeciwko odpustom a wymysłom dni świętych”. Poezja Reja osiągnęła mistrzostwo przez plastyczne i sugestywne opisy (Zioła, czyli ogród Epikura, Srogość śmierci).

Obszerny zbiór epigramatów z 1562, nacechowany moralizmem. Tekst zdobiły dobrane ryciny. Zawiera opisy wielu sławnych postaci historycznych i mitycznych (cesarz rzymski Tyberiusz, biblijny Samson, król Zygmunt II August, Bona Sforza i in.), które uosabiają odrębne modele zachowań – zacnego władcy, dobrego sługi i zbożnego prostaczka. Są tam także postacie wybitnych pisarzy: Jana Kochanowskiego i samego Reja. Są też wiersze o rozmaitych urzędach: sędziego, hetmana, biskupa czy (zjadliwie opisanego) papieża, jak również bajki zwierzęce. Ostatnią część tomu stanowią Figliki, czyli anegdoty, facecje, fraszki, pełne pogodnego humoru i komizmu, czasem rubasznego i nieprzyzwoitego. Rej sięgał często do wzoru Biernata z Lublina, a jako twórca polskiej fraszki stał się prekursorem Kochanowskiego.

Zwierciadło

Ostatnie dzieło Reja z 1568 jest traktatem podsumowującym poglądy pisarza na człowieka i świat, rozwijając popularną w czasach odrodzenia formułę gatunkową źwierciadła (łac. speculum), czyli wizerunku jako ideału moralnej doskonałości człowieka. Utwór inspiruje się teologią kalwińską: świat stanowi w pewnym stopniu odbicie „boskiego ładu”, a człowiek powinien żyć w zgodzie z tym boskim wzorem. Źwierciadło składa się z kilku niezależnych części. Pierwszą i najważniejszą stanowi Żywot człowieka poczciwego, pisany prozą. Przedstawia on całościową koncepcję idealnego życia człowieka. Opisany tu „człowiek poczciwy” to przeciętny szlachcic, ziemianin, postać znana ówczesnym czytelnikom. Żywot… jest także polemiką z Dworzaninem polskim Łukasza Górnickiego. Rej przedstawia wiek młodzieńczy, dojrzały i starość swego bohatera. Opisuje jego wychowanie jako zgodne z osobowością dziecka, zapewniające wszechstronny rozwój, zarówno fizyczny, jak i umysłowy. Rej uważał, że należy zdobywać mądrość, ale nie tylko z ksiąg (choć wiele „rozkoszy dają”), także z codziennego doświadczenia oraz wnikliwej obserwacji życia. Odzwierciedla to poglądy Reja, niechętnego wiedzy abstrakcyjnej obcej codziennemu życiu. Najważniejsza jest „cnota – wielka królowa”, a znaleźć ją można tylko w ziemiańskim stanie, gospodarując na wsi. Rej głosi pochwałę „rozkoszy wiejskich”, opisuje rozsądny ożenek i stateczny szlachecki żywot. Przedstawia też obraz kultury szlacheckiej i barwny poradnik gospodarowania, np. Przysmaki domowe nie kosztowne.

Starość powinna być pogodna: cechować ją ma stoickie, spokojne i ufne oczekiwanie śmierci oraz wyroków Boga (jako niezmiennej wartości w życiu). W skład Źwierciadła wchodzą też trzy cykle wierszy, Apoftegmata (rozmowy – dowcipne rozprawy z aforyzmami) i Żegnanie z światem.

Język utworów Mikołaja Reja, zarówno prozatorskich, jak i wierszowanych, jest dobrym odzwierciedleniem potocznej mowy średnio wykształconej szlachty XVI-wiecznej. Jest konkretny, obrazowy, realistyczny, a przy tym dość indywidualny, mający cechy swoiste. O tym, że jest to język zbliżony do potocznego, świadczy na przykład unikanie przestarzałych już wówczas cech gramatycznych, takich jak dawne czasy przeszłe i imiesłowy. Rej używa końcówki -och w miejscowniku liczby mnogiej rzeczowników męskich i nijakich, która później została zastąpiona pochodzącą z odmiany żeńskiej końcówką -ach. Jednocześnie język utworów Reja wykazuje pewne cechy konserwatywne: sporo jest w nim form liczby podwójnej, a także wyrazów i ich form, które już wkrótce potem przestaną być używane w języku ogólnym, np. wirzch, azaż, iże; nie unika też zapożyczeń.

Najbardziej charakterystyczną cechą indywidualną języka Mikołaja Reja jest częste posługiwanie się zdrobnieniami. W Źwierciadle formy zdrobniałe stanowią aż 12% wszystkich użytych słów; nawet w Postylli jest ich 6%. Badacze podkreślają ponadto, że język utworów wierszowanych Reja niewiele różni się od języka jego utworów prozatorskich: jest równie obrazowy i konkretny, żywy i potoczny.

Najstarsze (prawdopodobnie) próby piśmiennicze nie zachowały się, inne drobne utwory znane są dopiero z późniejszych zbiorów, stąd też chronologia wczesnego okresu twórczości Reja jest z konieczności względna.

Najbardziej znane dzieła:

Pieśń o prawym bóstwie Syna Bożego (Chrystus, jedyny Syn Boży…), Kraków (brak roku wydania), drukarnia M. Siebeneicher (z nutami); wg B. Chlebowskiego jest to najdawniejszy ze znanych obecnie utworów Reja, wspomina ją B. Groicki w zbiorze pieśni z roku 1559
Lew z kotem (dialog), powst. pomiędzy 1530 a 1540(?), zaginął (wymienił go A. Trzecieski; wg P. Chmielowskiego, A. Brücknera i R. Pilata jest nim odszukany przez J. Korzeniowskiego w rękopisie z XVI w. Biblioteki Czartoryskich dialog pt. Kot ze lwem rozprawia o swobodzie a o niewoli, wydanie pt. „Nieznane polskie i łacińskie wiersze politycznej treści 1548-1551”, Rocznik Filarecki, t. 1 (1886); przedr. I. Chrzanowski, S. Kot Humanizm i reformacja w Polsce, Lwów 1927
Kostyra z pijanicą (dialog; wg T. Witczaka utwór dedykowany Stanisławowi Łaskiemu), powst. pomiędzy 1530 a 1540, Kraków (brak roku wydania), drukarnia H. Wietor (egz. całości nie zachował się), ocalałe fragmenty przedr.
Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (1543)
Żywot Józefa (1545)
Psałterz Dawidów – tłumaczenie prozą (1546)
Kupiec (1549)
Postylla (1557)
Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego (1558)
Zwierzyniec (1562)
Apocalypsis (1565)
Zwierciadło z traktatem Żywot człowieka poczciwego (1567/1568)
Rzecz pospolita albo Sejm pospolity
Żywot człowieka poczciwego

Źródło: Wikipedia.org